33Sosyoloji Sözlüğü

FEDERASYON

 

FEDERASYON

 

Eyalet, kanton ve
benzen devletlerin bir tek devlet halinde birleşerek örgütlenmeleriyle oluşan
idarî birimi, egemenliklerini merkezi bir hükümetle paylaşmış yönetimlerden
oluş­muş siyasal topluluk. Federasyon, bir devlet örgütlenme biçimi olup
federasyonu oluştu­ran devletlerin her birine “federe devlet”, or­tak
devlete de “Federal devlet” denmektedir. Federasyonu oluşturan birden
çok eyalet veya siyasal birim, kendi varlığını koruyarak ege­menliğin önemli
bir kısmını merkezî hüküme­te kendi rızaları İle devretmektedirler. Bir
federasyon İçerisinde yer alan gerçek ve tüzel ki­şiler, bir yandan kendi
federe devletlerinin, di­ğer yandan da merkezî hükümetin egemenliği altında
bulunurlar ve hem federe devletin, hem de federal devletin yasaları altında
faali­yet gösterirler. Federe devletlerle federal dev­letin egemenlik alanları,
üyeler arasındaki gö­rüşmeler ve rızalarla belirlenir. Federe devlet­lerin
kendi iç ilişkilerini düzenleyen anayasala­rı ve bu anayasaların uygulanışını
gösteren ka­nunları çıkaracak organları bulunmaktadır. Bunun yanında federal
devletin anayasası, fe­dere devletlerin tüm yasalarının üzerinde bir değere
sahiptir.

Federasyonun
kurulmasında egemenliğin merkezinin hükümet ile federe hükümetler arasında
paylaşılması meselesi, en önemli ko­nu olmaktadır. Genellikle savaş ilanı, para
basma, dış siyaset, dış ticaret gibi temel kollck-tif konular merkezî hükümete
bırakılırken, ye­rel nitelikli işlerin federe hükümetlere bırakıl­ması,
hizmetin daha kolay ve etkin şekilde ya­pılabilmesi, yerel konularda yöre
halkının ak­tif şekilde iştirakinin sağlanması için gerekli­dir. Federal
hükümet ile federe hükümetler arasında egemenliğin ve önemli kamu işleri­nin
paylaşılması, ancak yazılı anayasalar ile olabilir. Federal anayasaya lers
düşen yasala­rın federe devletler tarafından yapılması söz konusu olmadığından
federe devletlerin ilgili organları tarafından çıkarılacak yasaların, fe­deral
anayasaya uygunluğunu denetleyecek bir anayasa mahkemesinin bulunması adeta
zorunludur. Federalizmin en iyi örneğini ve­ren ABD’dcki en etkin ve saygın
kurumlar­dan biri olan Federal Anayasa Mahkemesi, fe­dere yasaların federe devlet
anayasasına, fede­re yasaların federal anayasaya ve federal yasa­ların federal
anayasaya olmak üzere üç alanda uygunluğu denetleme yetkisi vardır.

Federasyonun oluşması
ya bir bütünleşme ya da ayrılma neticesinde gerçekleşir. Daha önce birbirinden
ayrı ve bağımsız birer siyasal kişilik olarak yaşayan egemen devletlerin çe­şitli
nedenlerle yakınlaşmaları sonucunda bir federasyon kurulabilir. ABD’nin ve
İsviçre’­nin kurulması bu şekilde olmuştur. İçeride ve

dışarıda egemen o!an
devletler, birbirine yak­laştıklarında özellikle dışarıya yönelik bazı yet­kilerin
kullanılmasını ortak bir otoriteye bıra­kabilirler. Ne tür konulann ortak bir
üstün or­gana bırakıldığı federal anayasada belirtilmek­tedir. Bağımsız ve
egemen devletleri bazı yet­kilerini üstün bir organa (federal hükümet) bı­rakmaya
mecbur eden çeşitli nedenler olabi­lir. Askerî tehdit, geniş bir ekonomik pazar
ya­ratma, kargaşalıkları giderme, ortak bir kül­tür ve medeniyet etrafında
toplanma gibi fak­törlerin etkİti olduğu gözlenmektedir. Bir fe­derasyon
oluşturma yönünde önemli merhale­ler kaleden Avrupa Topluluğu (Ortak Pazar),
ABD’ye bağlılığı azaltmak, kaynaklan daha verimli kullanmak, üretimi artırmak,
teknolo­jik gelişmeleri hızlandırmak, dış tehditlere karşı ortaklaşa karşı
koymak ve ortak bir kül­tür etrafında bütünleşmek gibi değişik faktör­lerin
etkisi altında gelişmektedir. Federasyon­ların doğuşunda merkezî tek yapılı
devletlerin çöküşü ve bu devletlerin sınırlan içinde bulu­nan etnik ve kültürel
bakımdan farklı bazı bi­rimlerin belli bir özerklik kazanarak aynlmala-n da
etkili olmaktadır. SSCB’nİn kuruluşu merkezî nitelikli Çarlık Rusyası’nın
çökmesi, farklı etnik ve kültür özellikleri bulunan birim­lerin özerklik
kazanmalan ve bunlann federal bir yapıda onbeş ayrı cumhuriyet şeklinde ör­gütlenmeleri
ile kurulmuştur.

Bir federasyonun
kurulmasında kültürel ve coğrafî şartlar rol oynamaktadır. Farklı kültür ve
medeniyet dünyalanna mensup siyasal bi­rimlerin (eyalet, kanton, devlet) bir
araya gel­meleri ve egemenliklerinden bîr kısmını ortak bir organa devretmeleri
genelde mümkün gö­rülmemektedir. Coğrafî bakımdan birbirin­den uzak, farklı
yerlerde ve kıtalarda bulunan siyasal birimlerin de federasyon oluşturmaları
uzak bir ihtimaldir.

Bir fedarasyonun en
önemli Özellikleri şu şe­kilde özetlenebilir: Yazılı bir anayasanın, bu­lunması,
merkeziyetçi olmayan bir sayasal ya­pı, birliğin korunması yönünde etken olan
öğe­lerin varlığı, merkeziyetçi olmayan yapının de­vamını sağlayacak kurumların
geliştirilmiş ol­ması ve federalizmin devamını sağlayacak te-

mel öğelerin yerleşmiş
olması.

Federasyondan farklı
bir örgütlenme biçimi olan Konfederasyon içişleri ile ilgili özerklikle­rini ve
dışişleri ile ilgili bağımsızlıklarını koru­yarak ayrı ayrı kişilikler halinde
hareket eden ve bu hareketlerdeki özgürlükleri ancak arala­rındaki sözleşme
hükümleriyle sınırlayan dev­letlerin meydana getirdikleri siyasal topluluğu
İfade etmektedir. Konfederasyon, üye devlet­ler arasında aktedilen bir
antlaşmaya dayan­makta ve yine üye devletlerin istekleriyle deği­şebilmektedir.
En önemli özelliği üye devletle­rin egemenliklerini korumaları ve hükümeti
savunma ve dış ilişkileri idare etmek için ku­rulmuş olmasıdır. Bazı
yetkilerini ortak ve merkezîbir iktidara devreden bağımsız devlet­lerin bir
birliği olan konfederasyonlar, bağım­sız gelirlere ve kararları uygulatacak
organla­ra sahip olmadıklarından tarihte uzun ömürlü olamamışlardır.

Tarihte çeşitli
federasyonlar kurulmuştur. Amerika’da on üç İngiliz kolonisinin federas­yonu
uzun ömürlü olmamış ve 1789’da, bu günkü federal nitelikli ABD kurulmuştur.
1867’de Kanada ve İsviçre birer federasyon halinde doğmuştur. Avustralya
1900’da, Gü­ney Afrika ise 1910’da federal birer devlet ola­rak ortaya
çıkmışlardır. Meksika, Brezilya, SSCB, Federal Almanya, Hindistan, Yugos­lavya,
Nijerya, Malezya ve Tanganika’da birer federasyondurlar.

Davut DURSUN

Bk. Anayasa; Devlet;
Egemenlik; Kotıfede/tts-yon; Hükümet.