Erzurum Kongresi Açılışı, Çalışmaları, Olayları, Sonuçları

Erzurum Kongresi. Anadolu’da Milli Mücadele birliğinin kurulmasının ikinci adımı sayılan, 23 Temmuz – 7 Ağustos 1919 tarihleri arasında Erzurum’da toplanan kurultaydır.

Mustafa Kemal Milli Mücadele’yi başlatmak üzere Anadolu’ya geçtiği sıralarda Mondoros Mütarekesi’nin uygulanmasına başlanmıştı ve Yunan kuvvetleri İzmir’den içerilere doğru ilerliyordu. Bunun sonucu olarak da işgale hedef olan ve olmayan Anadolu kesimlerinde öıgütlenen halk savunma çabası içindeydi.

Mustafa Kemal Samsun’a çıkışından hemen sonra temasa geçtiği Kâzım Karabekir’den, kendisi İstanbul’dayken hazırlıklarına başlanmış olan Erzurum Kongresinin düzenlendiğini öğrenince Samsun çevresindeki işlerini kısa sürede tamamlamış 3 Temmuz 1919 akşamı Erzurum’a varmıştı. Erzurum’da yapılacak “Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti” Kongresi’nin toplanış tarihi olarak başlangıçta 10 Temmuz 1919 günü kararlaştıldı. Ancak kongreye katılacak delegeler gecikince açılış 23 Temmuz’a kaldı.

Kongrenin Açılışı

Kongrenin ertelenen açılış günü 23 Temmuz 1919 olarak tespit edildiği için o sabah Bitlis’ten 3, Erzurum’dan 24, Sivas’tan 10, Trabzon’dan 17 ve Van’dan 2 olmak üzere 56 kişiden oluşan heyet Ermeni Sansaryan Mektebi’nin (adı sonradan Atatürk tarafından Yapı ve Usta Okulu olarak değiştirildi) bahçesinde toplanmıştı. Kongreyi en yaşlı üyenin, yerini bıraktığı Erzurum delegesi Hoca Raif Efendi açtı.

Kongrenin ilk günü oldukça hareketli geçti. Kimi delegeler Mustafa Kemal’in (Hüseyin Rauf Bey’le birlikte) delege olmadığı halde kongreye katılmasına ve ardından kongre başkanlığına getirilmesine karşı çıkıyordu.

Bu sorun Kazım Karabekir’in devreye girip iki delegeyi istifa ettirmesi ile halloldu. Mustafa Kemal kongre başkanlığına seçildi. Hoca Raif Efendi ile Trabzon’dan İzzet Bey başkanvekilliklerine, Erzurum’dan Necati Bey, Trabzon’dan Abdullah Hasip Efendi de divan kâtipliklerine getirildiler.

Başkan seçildikten sonra kürsüye çıkıp delegelere hitab eden Mustafa Kemal, sözlerini şu duayla bitirdi:

“-En son olarak niyazım şudur ki, Cenâb-ı Vâcib-ül Âmal Hazretleri Habib-i Ekrem’i hürmetine hu mübarek vatanın sahip ve müdafii ve Diyânet-i Celile-i Ahmediye’ııin ilâ yevmilkıyam harîs-i esdakı olan millet-i mucibemizi ve Makam-ı Saltanat ve Hilâfeti Kübra’yı masum ve mukadderatımızı düşünmekle mükellef olan heyetimizi muvaffak buyursun. Âmin!”

Mustafa Kemal, başkan seçildiği gün konuşma yapmak üzere kürsüye gelirken sert bir ikaz da almıştı. Çünkü, askerlikten istifa etmiş olduğu halde üzerinde hâlâ üniforması ve kordonu vardı.

Gümüşhane delegesi Zeki Bey müdahale etti:

“Paşa! Evvelâ üniforma ve kordonunu çıkar, ondan sonra kürsüye gel! Ta ki, millî kuvvet, askerî tahakküm şekline girmesin…”

Bunun üzerine Mustafa Kemal, üniformasını ve kordonunu çıkarıp delegelere hitab etmiştir.

Kongrenin ilk gününde yapılan işlerden biri de Program, Nizamname, Matbuat, Maliye, Belgeleri İnceleme komisyonlarının seçilmesi oldu.

Kongrenin Çalışmaları

Birinci günün önemli konularından biri İstanbul’daki Dahiliye Nezareti’nin kongreyle ilgili olarak yayımladığı bildiriydi. Bildiride Erzurum Kongresi’nin bir yasama organı niteliği taşıdığı, böylelikle hilâfete ve padişaha karşı çıkıldığı, bunun da ülkenin işgaline sebep olabileceği belirtiliyordu. Bildiri kongrede okunduktan sonra buna, bir padişaha ve hilâfete bağlılık bildirisiyle karşılık verilmesi kararlaştırılarak asıl konuların görüşülmesine geçildi.

Kongre delegelerini biraraya getiren amaçlar birdi, ama değişik bölgelerden gelenler arasında büyük görüş farkları da yok değildi. Anadolu’nun hemen her tarafında kurulan Müdafaai Hukuku Milliye, Reddi İlhak, Müdafaai Vatan, Muhafazai Hukuku Milliye v.d. derneklerin adları arasındaki küçük farklar bile ortak amaca varmak için seçilen yöntemlerin az-çok farklı olduğunu gösteriyordu. Padişaha ve hilâfete bağlılık esastı. Ayrıca bazı çevrelerde vatan savunmasından söz edilirken, başka yerlerde sadece ilhaka karşı durma fikri benimseniyordu. Bundan başka, işe askerlerin karıştırılıp karıştırılmaması da tartışmalar arasındaydı. Nitekim Erzurum Kongresi’nin açılışında bazı delegeler Mustafa Kemal’e ve Hüseyin Rauf Bey’e, askerlikleri nedeniyle karşı çıkmak istemişler, bundan sonuç alamayacaklarını anlayınca da askerlerin yürütme işlerine karışmaması görüşünü ortaya atmışlardı. Yine kongrede uzun tartışmalardan sonra reddedilen Amerikan Manda’sı isteyenlerin fikriydi.

Erzurum Kongresi bazı konularda üyeler arasında beliren görüş ayrılıklarına rağmen 7 Ağustosa kadar süren çalışmalarıyle Türkiye’nin kurtuluşunu gerçekleştirecek ve yeniden kuruluşunu hazırlayacak nitelikte bir sonuç sağlamıştı. Bu arada kongre derneğin adını da Şarki Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti biçiminde değiştirmiş, böylelikle örgüte daha yaygın bir nitelik kazandırmıştı. Bunu Sivas Kongresi’nde yapılacak ad değişikliği bütünleyecekti.

Kongre sonunda yayımlanan Erzurum Kongresi Kararları 10 maddelik bir bildiriyle kararlar ve amaçlar kamuoyuna açıklanıyordu.