Ernest Burgess (1866-1966): Ortak Merkezli Daireler Kuramı – Kent Sosyolojisi

Bu kurama göre, kent biyolojik çevredeki süreçlerle karşılaştırılabilecek, olan rekabet,

işgal ve yerini alma süreçleri yoluyla doğal alanlara bölünmüştür. Bu süreçler

farklı mahallelerin bölünme özelliklerini belirler. Kent merkezlerinde, iş, ticari

kuruluşları ve eğlence merkezleri yer almaktadır. Bu merkezi çevreleyen iç

kentte çok sayıda ucuz daire veya pansiyona sahip çürümeye yüz tutmuş mahalleler

vardır. Daha uzakta, en dıştaki orta sınıf banliyöleriyle birlikte, fazla hareketlilik

göstermeyen işçi sınıfı alanları olacaktır. Kentsel büyümeyi ve gelişmeyi ardıllı

k kavramıyla açıklayan Burgess mekân ve sosyal süreçler arasında bir ilişki kurmaya

çalışmıştır.

Burgess, kendi kuramı olan ortak merkezli daireler kuramında kentsel büyümenin

bir halkanın genişleyerek diğerini içine almasıyla gerçekleştiğini iddia etmektedir.

Bu mekânsal değişiklik sosyal süreçlerde de bir değişiklik sağlamaktadı

r. Mekânsal değişiklik sürecinde insan toplulukları yer değiştirmekte, konut ve iş

mekânı kullanımlarında farklılıklar olmaktadır. Ardıllık süreci sonunda kent merkezinin

yakınında geçiş bölgesini oluşturan halkada; merkezin istilasıyla bozulma

ve çevre kalitesinde düşüş gözlenir. Burası düşük gelir gruplarının yaşadığı, suç

oranlarının arttığı bir mekân haline gelmiştir. Mekânsal hareketlilik, sosyal anlamda

bozulmanın nedeni olmuştur.

Burgess, Chicago kentini inceleyerek bir kentte mekânın ve toprağın nasıl kullanı

ldığını açıklamaya çalışmıştır. Burgess, kentsel büyüme sürecini ortak merkezli

daireler kuramıyla açıklamaya çalışmaktadır. Burgess kent mekânının beş

bölgeye ayrılarak kullanıldığını iddia etmektedir. Buna göre kent, tek bir ortak

merkezi olan beş bölgeye ayrılmaktadır. Burgess’e göre, kent iş merkezinden

uzaklaşarak genişlemekte ve dairesel bir şekilde büyümektedir. Bu model, şehrin

büyümesinin her zaman içten yani şehrin merkezinden, dışa doğru genişleyerek

oluştuğunu iddia etmiştir. Böylece, geçiş bölgesi, zaman içinde, dışa doğru hareket

eden işletmeler tarafından satın alınmaktadır. şehir merkezinde ticari işletmeler

yüksek ücretleri ödeyebildiği için arazi şyatları oldukça pahalıdır. Bu model,

arazi kullanımlarını ve yerleşmeleri, insanların arazi/toprak için ödeme gücüyle

açıklamaktadır. Buna göre, serbest piyasa içinde farklı gruplar arasındaki rekabet

her grubun ödeme gücünün yeteceği arazi kullanımıyla sonuçlanmaktadır.

Ekolojik kuram, kentin

mevcut ayrımsal mekânsal

yapısını doğal ve değişmez

gördüğü için ciddi olarak

eleştiriye uğramıştır. Ayrıca,

kentsel ekoloji kuramı, kent

süreçlerini etkileyen kültürel

faktörlere yeterince yer

vermediği için

eleştirilmektedir.

Burgess kent içindeki arazi

kullanımını genişleyen ortak

merkezli daireler kuramıyla

açıkladı. Farklı kentsel arazi

kullanımının (iş, üretim,

farklı sosyal sınışarın

barınması, eğlence vb

konut) düzenli bir model

takip ettiğini savundu.

Burgess’in kentsel büyümeyi açıklayan ortak merkezli daireler modelinde kentler

şu bölgeleri içermektedir:

1. Merkezi İşyerleri Bölgesi: Birinci daire kentin merkezidir ve kentin merkezini

ve çekirdeğini iş merkezleri oluşturmaktadır. İş ve ticaret bölgesidir. Burada

iş merkezleri, bankalar, dükkânlar, oteller, işhanları ve şnansal kurumlar

vardır ve bu bölgede toprak oldukça pahalıdır. Ancak bu bölge devamlı

çevresindeki yerleşim bölgelerini tehdit ederek genişlemek ihtiyacındadır.

2. Toptancı ve İmalat Sanayi Bölgesi (Geçiş Bölgesi): İkinci daire daha fakir

ve gelişmemiştir ve çöküntü alanlarından (slum) oluşmaktadır. Merkezin

sürekli genişleme tehditi altındadır. Genellikle fabrikalara yakın olan bu bölgeler

işçi konutlarıyla çevrili olduğu için insanlar buralarda oturmak istemezler.

Yeni göçmenlerin ve dar gelirli insanların oturduğu bir bölgedir. Bu bölge

merkezin genişleme tehditi altındadır. Ticari aktiviteler bu bölgeye doğru

genişledikçe bölgenin eski kullanıcıları taşınmak zorunda bırakmaktadır; bu

durum arazi ve konut şyatlarında da değişikliklere neden olmaktadır.

3. İşçi Yerleşim Merkezi Bölgesi: Üçüncü dairede yaşam standartları daha

yüksek olan mavi yakalı sanayi işçileri oturmaktadır. İşyerlerine daha kolay

ulaşabilmek ve geçiş bölgesinden uzaklaşmak için buraları tercih ederler.

4. Üst Sınıf ve Memur Yerleşim Bölgesi: Dördüncü dairede, memur sınıfı,

orta sınıf ve üst sınıftan insanlar yaşamaktadır. Burası, modern alışveriş merkezleri

ve zenginlerin lüks mülklerinin bulunduğu özel yalıtılmış bir bölgedir.

5. Banliyö Bölgesi (Commuters): Beşinci dairede, kentin sınırları ve merkezdeki

iş bölgelerinden oldukça uzak olan bu bölgede banliyö alanları ve

uydu kentler bulunmaktadır.