Ejnar Hertzsprung Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

HERTZSPRUNG, Ejnar (1873-1967)

Danimarkalı astronom. Yıldızların, renkleriyle ışımaları arasındaki bağıntı yardımıyla sınıflandırılmasını sağlayan çalışmalarıyla tanınır.

8    Ekim 1873’te Kopenhag’da doğdu, 21 Ekim 1967’de Roskilde’de öldü. 1898’de, Kopenhag Poli-teknik Enstitüsü’nden kimya mühendisi olarak mezun oldu. Bir süre St. Petersburg’da (şimdiki Leningrad) çalıştıktan sonra 1901’de fotokimya konusunda çalışmalar yapmak amacıyla Leipzig’e gitti. Ertesi yıl ülkesine döndü. Astronomiye yöneldiği ve bazı küçük gözlemevlerinde çalışarak astronomi bilgilerini geliştirdiği bu dönemde yayımladığı iki makaleyle ilgisini çektiği Alman astronom Schawarzchild’ın çağrısına uyarak 1909’da Göttingen’e gitti. Kısa bir süre sonra Göttingen Universitesi’nde yardımcı profesörlüğe, ardından da Potsdam’daki gökfiziği gözlemevinde astronomluğa getirildi. 1919’da Leiden Göz-lemevi’ne geçen Hertzsprung 1935’te yöneticiliğine getirildiği bu kurumdaki araştırmalarını emekli olduğu 1944 yılına, astronomiyle olan ilgisini ise, emekliliğinden sonra döndüğü ülkesinde yaşamının son yılına değin sürdürdü.

ABD’deki Mt. Wilson ve Lick, Güney Afrika Birliği’ndeki Union gözlemevlerinde de kısa sürelerle gözlemler yapmış olan Hertzsprung, Utrecht, Kopenhag ve Paris üniversitelerinin onur doktoraları, Kraliyet Astronomi Demeği ve Pasifik Astronomi Derneği’nin altın madalyaları ve Kopenhag kentinin Ole Römer Madalyası ile ödüllendirilmiştir.

Yüzyıllarca gökcisimlerinin konumlarını ve hareketlerini konu edinen astronomi, 19. yy’ın ikinci yarısında yıldızların fiziksel yapılarını araştırmaya yönelmiş ve fotoğrafçılık tekniğindeki ilerlemelerden de yararlanmaya başlamıştı. Tayflar yardımıyla yıldızların sınıflandırılmasında önemli adımlar atan ABD’li astronom Antoniac Maury’nin çalışmalarından yola çıkan Hertzsprung, 1905 ve 1907 yıllarında yayımladığı 7.ur Strahlung der Sterne (“Yıldızların Işıması Üzerine”) başlıklı iki makalede, yıldızların renkleri ile gerçek parlaklıkları arasında bir ilişki bulunduğunu gösterdi. Maury’nin tayfındaki keskin soğurma çizgilerine karşı gelen yıldızların, öbür yıldızlara oranla daha şiddetli ışıdığını bulmakla yıldızlar ve gökadalar arası uzaklıkların ve gökadaların büyüklüklerinin ölçülmesinde son derece başarılı bir yöntemin gelişmesini sağladı.

Aynı çalışmada dev ve cüce yıldızlardan da ilk kez söz eden Hertzsprung 1906’da,Pleiades kümesinde yer alan yıldızların sıcaklıklarıyla iç kadirleri arasındaki bağıntıyı veren bir diyagram elde etti. Ancak 1913’te, ABD’li astronom Russel’in Hertzsprung’dan bağımsız olarak hazırladığı bir benzerini açıklamasından sonra bilim dünyasının ilgisini çekebilen bu diyagram bugün Hertzsprung Russel (H-R) diyagramı olarak anılmaktadır.

Bu yöndeki çalışmalarını Potsdam Gözlemevi’n-de de sürdüren Hertzsprung 1911’de Pleiades ve Hyades yıldız kümeleri için renk-parlaklık diyagramını yayımladı. 1913’te Küçük Macellan Bulutu’nun uzaklığını saptadı, Sefeit tipi değişen yıldızları inceledi bu yıldızların uzaklıklarını hesapladı. I. Dünya Savaşı yıllarında çok sayıda çiftyıldızm fotografik gözlemlerine yöneldi ve çıplak gözle yapılmış çift-yıldız gözlem sonuçlarında büyük düzeltmeler yaptı.

Yalnızca Pleiades (Ülker) kümesinde yer alan 2920 yıldızın konumlarının-20 yıl süre ile 15 farklı gözlemevinde çekilen 161 fotoğraf üzerinde incelenmesine yönelik bir programı yöneten Hertzsprung’un Hyades (Öküz) ve Praesepe (Arıkovanı) kümeleri ile çok sayıda küme dışı yıldızı da incelediğinin belirtilmesi, astronomiye katkılarının büyüklüğünü anlatmaya yetmektedir.

•    YAPITLAR (başlıca): “Zur Strahlung der Sterne”, (“Yıldız Işıması Üzerine”); Zeitschrift für •wissenschaftliche Photographie, III. 1905, V. 1907.

Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi