Din ve Ekonomi Kurumları Arasındaki İlişki

Din ve Ekonomi Kurumları Arasındaki İlişki

İnsani varoluşun temel esaslarından birisi olan ekonomik davranış, toplumun maddi ihtiyaçlarının teminatı doğal ortamlarda teknik donanımın niteliğiyle deği­şen miktarda enerji ve zaman kullanmayı gerektirir. Hemen her türlü oluşum gibi ekonomik davranış da toplumsaldır ve diğer kurumlarla aynı düzlemi paylaşması nedeniyle karşılıklı bir ilişki içinde bulunurlar. Bu çerçevede din ve ekonomi de karşılıklı olarak birbirlerini etkilerler (Kehrer, 72.). Yani dinin her kurumla olduğu gibi ekonomi ile de yakın bir ilgisi, içten bir bağlantısı vardır.

Dinin ekonomi üzerindeki etkisi güdüleyici bir ahlak sistemi üzerinde top­lanabilir. Gerçekten de ekonominin arz ve talep dengesi gibi en temel yasaları, din kökenli bir etik (ahlaki) düzlemde olup biterler.

Bu ilişkinin önemli görünümlerinden birisi dinin ekonomi için bir tutum ahla­kı oluşmasına katkısıdır. Esasen dinin her türlü eylemi motive eden bir yönlendi­riciliği vardır. Ekonomiyi öncelikle ilgilendiren dini motivasyonların başında tutum ahlakı gelmektedir. Belirtildiği üzere tutum ekonominin temel özelliklerinden biri­sidir. Ancak bunun ahlak gibi içsel bir olguyla pekiştirilmesi gerekmektedir. Bura­da dine önemli bir görev düşmekte, dinin ahlaki ilkeleri toplumdaki ekonomik şartlarla birleşerek bir tutum ahlakı oluşturmaktadır. Weber bunu Protestan hare­ket üzerinde gayet açık bir biçimde göstermiştir. Gerçekten de dünyevi çabanın meşrulaştırılması ekonominin önemli itici güçlerinden birisidir.

Bu açıklamada Weber’in anahtar sözcüğü “tutum ahlakı” dır. Weber’e göre mo­dern kültürün biricik ekonomik modeli olan kapitalizm dinin Protestan yorumu olan, Allah için çok çalışma ama israf etmeme ilkeleri arasında toplanan servet ile doğmuştur. Yine ona göre ekonomik hayat için anahtar olgulardan meslek kavra­mı, bir dini yola girmek anlamı taşıyan sülûk etmekten gelmektedir (Kehrer, 74).

Kalvinizmin dünyaya yönelik zahitlik kavramı, Lutherizmin meslek ahlakı, din ekonomi ilişkisini açıklayan dikkat çekici tezlerdir. Batı toplumlarına özgülük tartış­malarını bir tarafa bırakarak diyebiliriz ki şöyle ya da böyle üretim, tüketim ve dağı­tım kalıplarının belirlenmesinde dinin önemli bir yeri vardır. Dünyaya daha fazla dal­mayı teşvik de sakındırma da aynı düzlemde dinî bir etki olarak değerlendirilebilir.

Weber her ne kadar söz konusu tutum ahlakını büyük çapta Protestanlığa has kılmak isterse de özellikle bütün yüksek tipli dinlerin müntesiplerine çalışmayı emredip ekonomik verimi hedeflediklerinde şüphe yoktur. Daha dindarca bir ha­yat için dünyadan el etek çekmeyi tavsiye eden dinî tavır genel değil, özel bir din tutumudur.Genelde Weber, dinin ekonomi üzerindeki etki alanını üretim üzerinden göster­meye çalışmıştır. Düşünüre göre din insanların vicdanına seslenerek Allah için da­ha fazla üretmelerini ve lüzumsuz yerlerde harcayıp israf etmemelerini tavsiye et­miş ve böylece dinlerin genel olarak kabul ettiği dünyaya mesafeli durma ilkesinin dine ters düşmeden aşılmasını sağlamıştır. Bu itici güç, devletlerin tasarruf tedbirle­ri, çalışma seferberliği, gibi dünyevi tedbirlerle yapamadıklarını gerçekleştirmiştir.

Din, ekonomi ve toplum ilişkileri için yararlı bir kitap olarak Sosyoloji Yazıları adlı kita­ba bakabilirsiniz. (Max Weber, çev. Taha Parla. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1986)

islam’da da üretim başta olmak üzere tüm ekonomik faaliyetleri özendiren ayet ve hadis vardır, “insan için ancak çalışmasının karşılığı vardır” ayeti, “Hiç ölmeye- cekmiş gibi dünya, hemen yarın ölecekmiş gibi ahiret için çalış” hadisi bunlardan sadece iki örnektir.

Dinin ekonomik tüketim kalıpları üzerinde de önemli bir etkisi vardır. Dünden bugüne insanlar hemen her şeyi her yerde tüketmemektedirler. Daha sade bir an­latımla insan eline geçen her şeyi yiyip içmemekte, inandığı belli ilkeleri göz önün­de bulundurmaktadır. Mesela islam ve Yahudilikte domuz eti yenmemekte, is­lam’da içki yasağı bulunmaktadır. Buna karşılık Hristiyanlığın komünyon ayininde şaraba ekmek batırıp yenilmesi bir ibadet sayılmaktadır.

Şüphesiz din, ekonominin dağıtım ve paylaşma alanında da önemli bir etkiye sahiptir. Öyle ki yüksek tipli dinlerin hemen hepsinde, oranları farklı olmakla bir­likte din mensubunun elindeki mali imkânlardan bir kısmını ihtiyaç sahiplerine vermesi bir ibadet olarak emredilmektedir. Bunun en açık örneklerini islam’da bu­labiliriz. Ölçütleri belli zekât ve fitre ile her zaman ve ihtiyaç görülen her yerde vic­danın dışında bir ölçüye bağlı olmaksızın sırf Allah rızası için verilen sadaka ve in- fak burada birer örnek olarak hatırlanabilir.

Dinin ekonomi üzerinde bir etkisi olduğu gibi ekonominin de din üzerinde bir etkisi vardır. Yüksek tipli dinlerde bile, dinin geldiği toplumun ekonomik şartları, emredilen ahlak yasalarında kendini göstermiştir. Tarım ve hayvancılıkla geçinen toplumlarda toprak işlemenin önemi ve hayvan sevgisi vurgulanmış; Ya­hudilikte göçebe dönemlerinde gelen buyruklarla yerleşik hayata intibak eden buyruklar farklı olmuştur.

islam, Mekke döneminde öncelikle bir zengin tüccar aristokrasiyi muhatap al­dığı için, inen ayetler, konuları kâr-zarar gibi ticari kavramlarla işlemiştir. Yani bu yüksek tipli dinlerde sistem kaynak itibarıyla ekonomik ögelere indirgenemezse de ekonomik şartlar, mesajın örneklendirilmesinde belirgin bir etkiye sahip olmuş­tur. Yukarıda ele alınan ve dinin katkısıyla oluştuğu kabul edilen tutum ahlakında dinin katkısı yanında ekonomik şartların payı az değildir. Weber’in Hristiyanlık ta­rafından oluşturulduğunu düşündüğü tutum ahlakı, Protestanlık dinî hareketinin etkisinde oluşmuş bir tavır olduğu kadar aynı zamanda 15. yüzyıl sonrasında Av­rupa’da yaşanan sömürgecilik, feodalizmin sarsılması ve toprak düzeninin değiş­mesi gibi ekonomik şart ve imkânların da bir ürünüdür. Bu da ekonomin din üze­rindeki etkisi demektir. Yani burada da ilişki tek yönlü değil, karşılıklıdır.
Yağmur duasından hasat törenlerine kadar ekonomiye yönelik pek çok eylem bir dinî ayin olarak yerine getirilegelmiştir. Ünlü antropolog B. Malinowski’nin ifa­desiyle dünden bugüne insan tarafından bütünüyle kontrol edilmesi mümkün ol­mayan bu evrende istikrar riski hep vardır ve dolayısıyla rasyonel verimsellik ka­dar törensellik de önem taşıya gelmiştir. Bu da genel olarak fiziki sınırların üstün­de bir güce işaret eden dinin kapsamı içinde olup bitmektedir. Yalnız bu törenler
sadece olumsuzluklar karşısında bir baş eğişi ifade etmemektedir. Verimli hasat dönemlerinde de şükür törenleri yapılagelmiştir. Yani pozitivizmin iddia ettiği gibi dinî ayinler hayatın başlangıçlarmdaki insanın bilgisizliği ve acziyeti üzerine otur- mamakta daha yüksek bir anlam taşımaktadır.

Esasen ekonomi alanındaki dinî eylemlerin önemli bir kısmı toplumsal çözül­meye karşı ciddi tedbirleri içerir. İslam’daki zekât gibi paylaşım ilkeleri birliği sağ­larken israf yasağı sosyal çözülmeye karşı bir tedbirdir
.