DEĞİŞKEN

 

Aslen bir matematik
terimi ofan değişken te­rimi, sosyal bilimlerde, deneysel araştırmalar-dakİ
herhangi bir unsura işaret etmek üzere kullanılmaktadır. Bir kavram ya da
kavramsal yapı deneysel araştırmalarda gözlemlenip İn­celenirken değişken adım
alır. Örneğin “top­lumsal insicam” (social cohesion) teorik refe­rans
çatısı içinde bir kavram olarak nitelenir­ken deneysel bir araştırmada başka
bazı yapı­lan çözümlemede bir değişken olarak kullanı­lır.

Bu geniş deneysel
referans içerisinde değiş­ken niteliksel olduğu kadar niceliksel gözlem­ler
için de kullanılmaktadır. Niteliksel değiş­kenlere milliyetçilik, siyasal parti,
meslek ya da cins örnek olarak verilebilirken, niceliksel değişkenlere ise yaş,
zekâ ya da zenginlik ör­nek gösterilebilir. Birinci türdekilere niteliksel
değişken, ikinci türdekilere ise niceliksel değiş­ken adı verilir.

Sosyal bilimciler
olaylardaki değişmeleri kar­şılaştırmaya ve iki ayrı miktar arasındaki ilişki­leri
tesbit etmeye çalışırlar. Değişen unsurlar bazan bir kısım faktörlerin
etkisindedir; ba­zan hiçbir faktöre bağlı değildir; bazan da ne herhangi bir
faktörün etkisinde, ne de onlar­dan bağımsız olabilir. Onun için değişken un­surlar
herhangi bir faktöre bağlı olup olmama bakımından üçe ayrılırlar:

1- Bağımsız
değişken: Birbirinden karşılıklı olarak etkilenen iki unsurdan birindeki değiş­me
diğerinde de bir takım değişmelere neden oluyor, birindeki değişme diğerindeki
değiş­me ile açıklanıyorsa, değişmenin kendisine at­fedilerek yorumlandığı
kendisi başka bir fak­törden etkilenmeyen değişkene bağımsız de­ğişken adı
verilir. Osmanlıcada buna “müsta­kil miiichavvil” denmekteydi.
“Köyden şehire doğru olan göçler, şehirlerde gecekondulaş­mayı artıran bir
unsurdur” cümlesinde, “köy­den şehre göç” bağımsız değişkendir.

2-Bağımlı
değişken: Karşılıklı ilişki içinde bu­lunan iki olgudan birindeki niteliksel
veya ni­celiksel değişmeler diğerindeki bir değişmey­le açıklanıyor ve
yorumlanıyorsa, ona bağlı olarak diğeri de değişiyorsa, birinciye bağlı olarak
açıklanabilen değişkene bağımlı değiş­ken denilir. Yukarıda zikredilen Örneği
alacak olursak, “gecekondulaşma” olgusu, “köyden şehre
göç”ün bağımlı değişkenidir. Osmanlıcada “tâbi mütdıavvit”
denmekteydi.

3- Ona
değişken-açiklayıcı değişken: Bu, ön­cekiler gibi olmayıp büğımlıve bağımsız
değiş­ken arasındaki ilişkinin tabiatını açıklar. Ver­diğimiz Örnekleki
“köyden şehre göç” ve “gece­kondulaşma” arasındaki İlişkiyi
açıklayan “i-nıarh arsaların azlığı ve pahalılığı”, “kiralık ev
yetersizliği veya kiraların yüksek oluşu” gibi faktörler hem göçler, hem
de gecekondulaş­mayla ilişkilidir ve ara değişkendirler.

İki değişken arasında
doğrudan ve net bir ilişkinin kurulması sosyal bilimcilerin en bü­yük
amaçlarındandır. Fakat incelenen bir du­rumda işin içine başka değişkenlerin
dahil olup olmadığı, bu dahil olan değişkenlerin na­sıl araştırmanın dışında
tutulabileceği ve kon­trol edilebileceği araştırmacıları güçlüklerle karşı
karşıya getirmektedir.

(SBA) Bk. Metodoloji.