Corci Zeydan, Circi Zeydan Kimdir, Hayatı, Eserleri

Corci Zeydan, Circi Zeydan. Arap âlim, edip ve gazetecisi (Beyrut’ta 14 Kasım 1861 doğdu, 21 Ağustos 1914 Kahire’de öldü)

Fakir bir hıristyan ailenin çocuğu idi. Muntazam bir tahsil görememiş ve kendi kendini yetiştirmişti. Bir süre protestan kolejine devam ederek, eczacı diploması aldı. Sonrasında Mısır’a giderek, orada bir sene kadar   el-Zaman yazarları arasında bulundu. 1884’e, general Gordon’u kurtarmak üzere, Sudan’a gönderilen askerî kıt’alara, tercüman olarak katıldı ve sonra Beyrut’a döndü. Kısa bir süre Londra’da (1886) kaldıktan sonra, Kahire’de yerleşti. Burada tedriste bulundu; aynı zaman­da da el-Muktataf gazetesinin yazı heyetine
Avrupa’ya iki seyahati (1900 ve 1912 ) hariç, bütün fikrî faaliyetleri Kahi­re’de geçmiştir. Siyâsî sebeplerden dolayı Tür­kiye’ye ancak meşrutiyetten sonra gelebilmiş­tir (İstanbul, 1908, Filistin, 1913).

İlk eseri lisaniyata dâirdir (el-Elfâz el-arabiya va f I-falsa fa el-luğaviya, 2. tab, 1904). Kitap, bâzı safdilâne mütalâaları ihtiva etmekle beraber, mukayeseli filolojikaidelerinin arap diline tatbik cehdinin mahsûlü olduğu için, de­ğerlidir. Târih el-luğa el-arabiya ( 1904) isimli eserinde de aynı mevzua tekrar döner. Tarihe dâir eserler ile ders kitapları telifine de başlayarak, Târih  Misr el-hadis (2 cild, 1889), Târih al-mâsnniya el-âmm (1889 ), el-Târih el-amm ( 1890 ), Târih el-Yanan va ‘l-Rümân, Târih İngilierra, Ansab el’arab  al-kudama, Muhtasar coğrofitja  Misr isimli eserler yaz­mış ise de, bunlar o kadar büyük muvaffaki­yete  ermemiştir, — 1891 ‘de ilk tarihî romanı Rivayeti al-mamluk el-şarid çıktı. 1892’de edebî al-Hilal mecmuasını yayınlamaya başladı. Bu ta­rihten ölümüne kadar, kendini tamamen bu işe vermişti. Hummalı bir faaliyetle çalışırdı. Mec­muadaki makalelerin en çoğunu kendisi yazdı­ğı, gibi, her sene yeni  bîr roman ve halkın fikrî terbiyesine yarayacak bir cild kitap da meydana getiriyordu  ( makalelerinin en mühim olanları, oğulları tarafından, 3 cild hâlinde, ay­rıca neşredilmiştir; Muhtârât, 1919—1921; biz­zat kendisi de hâl tercümesi mâhiyetinde olan makalelerini toplamış ve 2 cild hâlinde basıl­mıştır, 1902—1923 ; 2. tab., 1910 ; 3, tab., 1922 ).

El-Hilal tedricen Arap mecmuaları arasında en çok okunan bir dergi hâline geldi. Zeydan’ın ismi de, romancı ve tarihçi olarak, yalnız arap memleketlerinde değil, bütün müslüman memleketlerine yayıldı.
Romanlarının (22 aded) çoğu (17 ) arap is­tilâsından Memlûklere (XIII. asır) kadar İs­lâm tarihînin ilk devrelerine temas eder. Diğer üçünün vrkualı da XVIII. ve XIX. asırda ve birisi de, XIX. asrın son 10 yılı içinde Mısır’da ve meşrutiyet yıllarında Türkiye’de cereyan eder; defalarca basılmıştır. Romanları Fars, Türk ve Urdu lisanlarına çevrilmiştir. Bu eserlerin başlıca hususiyeti tarihi halk seviyesine indirmelerindedir. Açık ve akıcı bir üslûp ile yazılmış olan bu eserler zevk ve merakla okunmuştur. Üslûbu eski tarza çalmakta ve santimantalizme kaç­maktadır.

Bütün tarihî eserlerinin en mühimi Târih el-tamaddun el-İslâmi (5 cild, 1902, 1906 ) olup, Sedillot,  Kremer, Goldziher ve diğer Avrupalıların eserleri esas tutularak, arap  kaynaklarından yapılan bîr çok eklerle ve muharririn modern doğu hayatına dâir bilgilerin ilâvesi ile meydana gelmiştir. Müslüman memleketleri çin birinci derecede bir başarı olan bu eser, şark lisanlarına (türk. trc. Zeki Magâmiz, Medeniyet-i İslâmiye tarihi, 5 cild, İstanbul,  1329) tercüme edilmiştir, Avrupalı bir âlim bile başka yerlerde göremeyeceği tafsilâtı bunda bol-bol bulur. IV. cildi, D. S. Margoliouth tara­fından, İngiiizceye çevrilmiştir. Circi Zaydân   bu eserine al-‘Arab kabl al-islam (1908 ) isimli tamamlanmamış bir zeyil yazmıştır ki, büyük eserin bütün me­ziyet ve noksanları bunda da görülür.

Son eseri olan Târih al-adâb al-‘arabiya (4 cild;  1911—1914  ve 1922;  hulâsası, 1924), önemce diğerlerinden aşağı olmayıp, batı usûllerine göre tedvin edilen arapça eserdir. Kitabını   Brockelmann,   ve  başkalarının eser­lerini örnek alarak te’lif eden Zaydan, Mı­sır yazmalarından da faydalanarak, bir çok yeni bilgi elde etmek suretiyle, Avrupa ilim âlemine yeni malzeme sağlamıştır.  Arap kaynaklarından istifâde tarzı Şayho ( al-Maşrik, 19u, XIV, 582—595; 19″. XV, 597—610; 1913. XVIj 792 — 794 ) ve P. Anastasi {Luğat aU’arab, 1912, I, 392—397; 1912, II, 52-62, 139—146, 205 —209 ; 1914, IV, 82—90 ) ‘nin işaret ettikleri gi­bi, bâzı yerlerden tenkitten azade kalacak dere­cede mükemmel olmamıştır. IV, cildi batı âlimleri için pek mühim­dir, XIX. asır arap edebiyatını toptan kavra­yan mükemmel mütalâa ve müşahedeleri ihtiva ettiği için, Şayhö’nun ve Tarrâzi’nin muasır eserleri ile birlikte, bu asrın tetkiki için mü­racaat edilen yegâne eserdir. Diğer eserleri arasında aşağıdaki kitaplar zikredilebilir: ‘tim al-firâsa al-hadis, Tabakat al-umâm, Acaib el-halk ve kendisinin Avrupa seyahatlerine dâir eserinde (al-Hilâl’de neşredilmiş ve sonraları da basılmıştır, 1923 ) bıraktığı hâtıralar merak ve istifâde ile okunacak bahisleri ihtiva eder.

Zeydân orijinal bir müdekkik olmamakla beraber, arap memleketleri için batı usûllerini kullanmış bir yazardır. Çok ve muhtelif mevzuları, herkes için faydalanacak hâle getirerek, her arabın yalnız batı ilim ve tekniği ile değil, kendi tarih ve edebiyatı ile de alâkadar olması lâzım geldiğini izah eder, Zaydân necip ve ince ruhlu idi. Kültür sahasında ihtilâl tarafdarı değildi. Eserleri­nin mâruz kaldığı şiddetli tenkitler genellikle yüzeyseldir.

Müfrit fesahatçılar da (İbrahim al-Yâzici gibi) Zay­dân’in, kılı kırk yararcasına, lisan ve üslûbunu eleştirmişlerdir. XX. asrın ilk rub’u, Circi Zaydan’in ne kadar mühim bir rol oynadığını meydana çıkarmıştır. Circi Zaydân’ın ismi modern edebiyat tarihinde ve âleminde dâima anılacaktır,