Cim Harfi Nedir, Alfalbelerde ve Ebced Değerinde Cim, Özellikleri

Cim (ج) Arap alfabesinin beşinci harfi.

Sâmî dillerden olan İbrânîce’de cîmel, Süryânîce’de cûmel şeklinde okunan cim harfi her iki dilde de “deve” anlamına ge­lir. Arapça’da ise cim “argın deve; İpek kumaş”; mecazen de “beden, ruh” ve “zülüf teli” demektir; çoğulu cîmât ve ecyâmdır. Fenike alfabesinde de gaml şeklinde okunan bu harf “deve” ve “kö­şeli şey” manasınadır. Osmanlı ve Fars alfabelerinin altıncı harfi olan cim, ebced harflerinin üçüncüsü olup sayı de­ğeri üçtür. Fars ve Osmanlı alfabeleri­ne, Arapça’da bulunmayan “ç” sesini kar­şılamak üzere cimden üç nokta ile ayrı­lan cim harfi eklenmiş, cim harfin­den ayırt edilmesi için de cîm-i Fârisiyye, cîm-i Acemiyye veya cîm-i müselle­se adlarıyla anılmıştır. Bu harfin de ebced değeri üçtür.

Cim harfinin mahreci, dilin ortası ile üst damaktır. Di­lin ortasının üst damağa yumuşak te­ması sonucunda “g” harfine yakın bir ses elde edilir; bu ses Türkçe’deki V harfi kadar keskin değildir. Zamanla ve muh­telif lehçelere göre mahrecinden küçük dile doğru kaydırılması sonucunda kâf, kâf, sağır kâf, hâ; dil önüne ve dudaklara doğru oynatılması ile dâl, zâl, zây; aynı mahreç sahasında olmaları ile şîn ve yâ harflerine çalan yalın veya bunların bir­leşiği seslere de delâlet eder olmuştur. Meselâ bugün cim harfi Maskat. Kahi­re ve Orta Arabistan’ın muhtelif bedevî lehçelerinde sağır kâf, Ku­zey Arabistan’ın ortaları ile Güney Ara­bistan’ın bedevi lehçelerinde ve Yukarı Mısır’ın fellâhları ile bedevileri arasında dâl; Aşağı Fırat kesiminde ve Zufâr’da yâ, Kuzey Afrika şehirlerin­deki bazı cemaatlerde zâl  sesine yakın yalın bir sesle söylenirken Mekke, Irak ve Kudüs dolaylarında, Halep ve çevresinde dâl, zâl, hâ. Suriye sahili ile Lübnan’ın bazı kesimlerinde ve Şam’da zâlhâ birleşiklerinin ver­diği seslere yakın telaffuz edilir. Ayrıca bazı lehçelerde şeddeli yaların şeddeli cim ile telaffuz edildiği de görülür: “Sahâbiyyün/sahâbiccün” gibi.

Bununla beraber kıraat ve tecvid ki­taplarında bu harfin edası (telaffuzu ve çıkardığı ses) konusunda tesbit edilmiş bazı sıfatlar vardır. Bunları şöylece özet­leyebiliriz: Cim harfi özellikle kelime or­tasında veya sonunda sakin olarak bu­lunduğunda şiddet sıfatı gereği olarak mahreç tamamen tıkanır, cehir ve kal-kale sıfatları ile de birden açılarak kal-kale denilen patlama sesiyle okunur. Te­laffuz edilirken dil üst damaktan açılıp ayrılır (infitâh sıfatı) ve dilin alt çeneye İn­mesiyle de harf incelik kazanır (istifâl sı­fatı).

Cim harfi lügat kitaplarında çoğulun (cem’), Kur’an kıraatinde caiz vakfın, ast­ronomide Yengeç burcunun, Şiî kitapla­rında İmam Cevâd’ın ashabının ve kame­ri aylardan cemâziyelevvel ile cemâziyelâhirin rumuzu olarak kullanılır.

Diyanet İslam Ansiklopedisi