Çağmini Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

Mahmûd b. Muhammed b. Ömer el-Çağmînî el-Hârizmî (ö. 618/1221 [?]) Astronomi ve matematik bilgini, hekim.

Hârizm bölgesinde küçük bir kasaba olan Çağmîn’de doğdu. Çok tanınmış ol­masına rağmen hayatı hakkında klasik ve modern kaynaklarda yeterli bilgi yok­tur. Astronomi alanındaki başarılı ilmî çalışmaları sebebiyle kendisine “Alâü’l-müneccim” lakabı verilmiştir. Ölüm tari­hi konusunda da ihtilâf vardır. Brockelmann’a göre astronomi âlimi Çağmînî 618’de (1221) vefat etmiştir, ondan baş­ka 745’te (1344) ölen bir de hekim Çağ­mînî vardır. Buna karşılık H. Suter, astronom ve hekim Çağmînî’nin aynı şahıs oldu­ğunu ve 745″ten (1344) önce ölmüş ola­mayacağını ileri sürmekte, G. A. L. Sarton da bu fikre iştirak etmiş görünmektedir. C. A. Nallino ise Çağmînrnin VIII. (XIV.) yüzyıl sonu ile IX. (XV.) yüzyılın baş­larında yaşadığı kanaatindedir.

Çağmînî, İslâm ilim tarihinde ünlü bir sima olarak yer almasını sağlayan asıl başarısını el-Mülahhaş fi’l-hey’e adlı eseriyle elde etmiştir. İslâm dünyasında yaygın bir şöhrete sahip bulunan ve Os­manlı medreselerinde de uzun süre ders kitabı olarak okutulan bu astronomi ki­tabına çok sayıda şerh ve haşiye yazılmış­tır. En ünlü iki şerhten biri, Uluğ Bey’in isteği üzerine Kadızâde-i Rûmî tarafın­dan kaleme alınmış olup Şerhu’l-Çağmînî adıyla tanınır; diğeri ise Seyyid Şe­rif el-Cürcâni’ye aittir. Kâtib Çelebi’nin şerh ve haşiyelerle ilgili olarak verdiği liste, bu kitabın İslâm dünyasında taşı­dığı Önemi yansıtmaya yeterlidir. Kadı-zâde’nin şerhine Fâtih Sultan Mehmed’in isteği üzerine Sinan Paşa’nın (ö. 891/ 1486) yazdığı haşiye ile Kadızâde’nin ta­lebesi Fethuilah eş-Şirvânînin (ö. 891/ 1486) yazdığı ve yine Fâtih’e sunulan ha­şiyeden başka Abdülalî el-Bircendî de (ö. 934/1527-28 {?]) bir haşiye yazmıştır. Hint bilginlerinden İmâmüddin b. Lut-fullah el-Mütekaddim’in. Kadızâdenin şerhine yazdığı haşiyenin de Hindistan’­daki ilmî çalışmalara hayli etkisi oldu­ğu bilinmektedir. Dünya kütüphanelerinde çok sayıda nüs­hası bulunan el-Mülahhaş’m Almanca-ya tercümesi G. Rudioff ve A. Hochheim tarafından yapılmış ve “Die Astronomie des Mahmüd İbn Muhammad İbn cOmar al – Gagmlni” başlığıyla yayımlanmıştır.

el-Mülahhaş yazarının aynı zaman­da bir hekim olduğunu kabul eden Su-ter’e göre Çağmînî Kânûnçe adlı Arap­ça bir tıp eserinin de sahibidir. İbn Sînâ’nın el-Kânûn ü’t-tıb adlı eserinin bir özeti olan bu ki­tap. Timur’un oğlu ve halefi Şâhruh’un (1405-1447) emriyle Farsça’ya çevrilmiş­tir. Arapça’sının tıpkıbasım neşirleri Lek-nev (1868, 1909), Lahor (1908) ve Delhi’­de (1908), Farsça’sınınki ise Kalküta’da (1792) yapılmıştır. Brockelmann ise Kântmçe’nin astronom Çağmînfye ait olduğunu şüpheyle karşıla­makta, ayrıca Kuva’l-kevökib ve zacîühâ adlı eserinden de hiç söz etmeyerek Risale ü hîsâbi’t-tis’a ve Şerhu turu-ki’l-hisâb îî mesâ3ili’l-veşâyâ adlı iki aritmetik kitabını ona nisbet etmekte­dir [GALSuppl, i, 865; krş. Sarton, 111/1, s. 700; Suter, Die Mathematiker, s. 165). Çağmînrnin, Öklid’İn geometrinin ilkele­rine dair kitabına yazdığı Telhîşu Kitâ-bi’l-Usûl adlı özetin yazma bir nüshası İran’da Yezd’de Kitâbhâne-i Seryezdfde bulunmaktadır.

Diyanet İslam Ansiklopedisi