Berâat-i İstihlâl, Bir esere konusuyla ilgili ifadeler kullanarak güzel bir üslûpla başlamak anlamında edebiyat terimi.
Beraat “üstün olmak, üstün gelmek”, istihlâl ise “çocuğun doğduğu anda çıkardığı ses, başlamak, yeni ayın görünmesi ve yağmurun yağması” gibi anlamlara gelir. Bir terim olarak berâat-i istihlâl, nazım ve nesirde maksada ve muhtevaya işaret eden kelime ve deyimlerin yardımıyla konuya ilgi çekici güzel bir üslûpla başlama sanatıdır. Bu sanata berâat-i matla”, hüsn-i ibtidâ, hüsn-i iftitâh gibi isimler de verilir. Maksada işaret eden kelime ve deyimlerin nazım ve nesrin ortasında yer almasına ise telmih denir. Berâat-i istihlâlde bir münasebet bularak maksada geçmeye tahallus, herhangi bir münasebet düşürülmeden yapılan geçişe ise iktidab adı verilir. Bu sanata çok değer veren eski müellifler hamdele ve salvelede veya devrin hükümdarını öven kısımlarda eserin konusuna işaret eden kelime ve deyimlere özellikle yer verirler.
Bazı dil ve edebiyat âlimleri bu ve benzeri edebî sanatlara nesir ve nazımda ayrı bir önem vermişlerdir. Her konunun kendine has ve muhtevasına uygun bir girişi olması gerektiğini söyleyen Câhiz’e göre, “anlatılmak istenen şeye delâlet etmeyen, niyet ve maksadı ortaya koymayan sözde hayır yoktur”. İstihlâl tabirini terim mânasına en yakın anlamda ilk kullananlardan Ebü’l-Hasan el-Cürcânî’ye göre de, “usta bir şair istihlâl, tahallus ve hatimesini güzelleştirmek için gayret gösterir”.
Özellikle Arap dili ve edebiyatı İçin li-sanî ve edebî güzelliklerin en mükemmel örneklerinin yer aldığı Kur’ân-ı Ke-rîm’de bu sanata örnek olarak Fatiha sûresi gösterilmektedir. Zira mushafta ilk sûre olan Fâtiha’da Kur’ân-ı Kerim’in muhtevasını teşkil eden konulara veciz bir şekilde işaret edilmiştir. Ayrıca diğer birçok sûrenin ilk âyetleri de bu sanatın en güzel örneklerini ihtiva etmektedir.
Arap edebiyatında oiduğu gibi Fars ve Türk edebiyatlarında da çokça kullanılan berâat-i istihlâl sanatına Türk edebiyatında en çok manzum eserlerin mukaddimelerinde rastlanır. Fuzûlî’nin Leylâ vü Mecnûn mukaddimesi. Şeyh Galib’in Hüsn ü Aşk’ının “Der Sebeb-i Te’lîf” bölümü, Tezkire-i Latîîî’nin dîbâcesi, Sinan Paşa’nin Tazarru’nâme mukaddimesi tanınmış örnekler arasında yer alır.
Diyanet İslam Ansiklopedisi