Belirlenimcilik, Zorunlukçuluk, Yazgıcılık

Belirlenimcilik, Zorunlukçuluk, Yazgıcılık

Nedensellik ilkesi, evrende yer alan her olayın bir nedeni olduğunu öne sürer. Bu ilke insan için, sarsılması çok güç olan köklü bir inancı dile getirir. Kapsamlı bir genelliği olan, yani doğadaki her olay için geçerli olan nedensellik ilkesini yadsıdıkları öne sürülebilecek durumlar, felsefi veya bilimsel açıdan, tartışmalı sayılabilirler. Bilimsel açıdan atom fiziğinin, felsefe açısındansa insan eyleminin nedensellik ilkesine ayrıcalık oluşturdukları ortaya atılmıştır. Bilim alanında atom fiziği üzerine değişik kuramlar değişik sonuçlara götürürken, felsefede insan istencinin özgürlüğünün nedenselliği yıkacağı, onunla çeliştiği ileri sürülmüştür. Belirlenimcilik (Determinism) nedensellik ilkesinin doğruluğunu onaylayan felsefi tutumdur. Bunun karşıtı olan Belirlenmezcilik (Indeterminism) en azından belirli alanlarda nedensiz olaylar bulunabileceğini onaylar. Ancak insanın istenç ve dolayısıyla eylem özgürlüğüne yer vermek açısından Belirlenmezcilik bir çözüm sağlamaz. Çünkü bu tutuma göre nedensiz bir olay olarak değerlendirilmek durumunda kalacak olan eylem, insanın kendisine veya istencine de bağla-namayacaktır. Oysa özgür eyleme istencin neden olması temeldir. Dolayısıyla özgür eylem için, yine de bir tür belirlenimcilik gerekecektir. Bu sonucun bir paradoksa götürmediğini görmek için Belirlenimcilik ile Zorunlukçuluk (Necessitarianism) ayırt edilir. Aynı aynm kimi kez “sıkı” ve “yumuşak” belirlenimcilik arasında da çizilir. Belirlenimcilik (ya da “Yumuşak” Belirlenimcilik) nedensiz bir olay olamayacağını öne sürerken bunun hangi neden olduğunu belirlemez; herhangi bir neden bulunması bu açıdan yeterlidir. Öte yandan Zorunlukçuluk (ya da “sıkı” Belirlenimcilik) için hangi olayın hangi nedenden geldiği ve hangi nedenin hangi olayı doğuracağı belirlidir. Bundan ötürü bir nedensel olaylar zincirinin başı sonunu belirler. Rastlantı olanaksızdır. Zincirlerin kesişerek birbirlerini etkileyip değiştirmeleri bile önden belirlidir, işte bu anlamdaki Zorunlukçu Belirlenimcilik, insan eyleminin özgürlüğüne yer bırakmaz. Öte yandan özgürlükçü (libertarian) görüş için, zorunlukçu olmayan bir nedensellik varsayımı gereklidir.

Özgürlüğü tam olarak dışlayan tutum, Yazgıcılık ’tır (Fatalism). Yazgıcılık’a göre, her şey sıkı anlamda belirlendiğinden, olacaklar zorunludur. Ne olacaksa olacaktır; bunu değiştirmeye olanak bulunmadığından yapılacak bir şey de yoktur, insan kendisini yazgısının çizdiği yola bırakmalıdır. Yazgıcılık, yorumuna göre, Tanrısal veya ereksel bir gizemcilik çerçevesinde ortaya çıkabildiği gibi, özdekçi ya da tanrıtanımaz bir tutumun sonucunda da belirebilir.

Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi