Behram Şah Kimdir, Hayatı, Dönemi, -Gazneli Sultanı-

Behram Şah, Yemînüddevle ve Emînülmille Ebü’l-Muzaffer Behrâm Şâh b. Mes’ûd (ö. 552/1157) Gazneli sultanı (1117-1157).

Muhtemelen 1084’te doğdu. Babası Gazneli Hükümdarı III. Mesud, annesi Sul­tan Sencer’in kız kardeşi Mehd-i Irak’­tır. Babasının 508’de (1115) ölümü üze­rine kardeşler arasında başlayan salta­nat mücadelesini kazanan ağabeyi Arslanşah taht kavgaları sırasında kardeş­lerinden bazılarını öldürmüş, bazılarını da hapsederek Gazneli tahtına geçmişti 1509/1116). Behram Şah babasının öl­düğü tarihte bugünkü Kandehar yakınlarındaki Tiginâbâd’da bulunduğu için ağabeyisinin eline düşmekten kurtuldu, fakat yapılan savaşta mağlûp olarak Sîs-tan yoluyla Kirman Selçuklu Hükümdarı Arslanşah’ın yanma kaçtı. Arslanşah ken­disine yakın ilgi gösterdi ve Horasan Me­liki Sencer’den yardım istemesini tav­siye etti. Dayısı Sencer de onu iyi karşı­ladı ve kardeşi Arslanşah’a bir mektup göndererek aralarındaki meseleyi uzlaş­ma yoluyla halletmelerini istedi. Fakat o bu teklifi reddettiği gibi annesi Mehd-i Irak’a da çok kötü davrandı. Bunun üze­rine Sencer ona karşı bir sefer düzenle­di. Büst’te Sîstan hâkimi Tâceddin ile kardeşi Fahreddin de ona katıldı ve bir­leşik Selçuklu ordusu Arslanşah’ı Gazne yakınlarında mağlûp ederek Hindistan’a çekilmeye mecbur etti [1117}. Behram Şah’ı vassâPi olarak Gazneli tahtına çı­karan Sencer onun Selçuklu hazinesine günlük 1000 dinar (başka bir rivayete gö­re yıllık 250.000 dinar) vergi Ödemesini ka­rarlaştırdı.

Arslanşah, Sencer’in Gazne’den ayrıl­masından sonra Pencap’tan topladığı kuvvetlerle Behram Şah’ın üzerine yürü­dü. Ona mukavemet edemeyeceğini an­layan Behram Şah Gazne’nin kuzeybatı­sındaki Bâmiyân Kalesi’ne sığındı, Ars­lanşah da Gazne’ye hâkim oldu. Ancak daha sonra Selçuklu ordusunun destek­lediği Behram Şah karşısında mağlûp oidu ve Afganistan sınırında yakalana­rak hapsedildi (1117). Behram Şah ileri­de başına yeni meseleler çıkarmasından endişe ederek onu öldürttü (512/1118).

Arslanşah’ın Pencap’taki vekili Muhammed b. Ali eş-Şeybânî bir müddet son­ra Behram Şah’a isyan etti. Bunun üze­rine sultan süratle Hindistan seferine çıktı ve Muhammed b. Ali’yi mağlûp ede­rek isyanı bastırdı. Fakat daha sonra bu kabiliyetli ve tecrübeli devlet adamını affedip görevinde bıraktı ve Gazne’ye döndü. Onun dönmesi üze­rine Muhammed b. Ali ikinci defa ayak­landı ve bağımsızlığını ilân etti. Behram Şah tekrar Hindistan’a giderek âsiyi ber­taraf etti ve Hüseyin b. İbrahim’i Hindis­tan’da vekil bırakarak (1119) Pencap’ta nüfuz ve otoritesini yeniden yerleştirdi.

Behram Şah 1119-1135 yılları arasın­da ülkede tam bir barış ve huzur sağla­dı ve uzun süren hükümdarlık yıllarında Sultan Sencer’in sadık bir vassâii ola­rak hareket etti. Oğlu Devletşah’ı Sultan Sencer’in Merv’deki sarayında rehine ola­rak bıraktığı gibi Selçuklu hazinesine her yıl önemli miktarda haraç ödedi. Bastırdığı paralara Abbasî halifesinden sonra Sultan Sencer’in adını da koydurdu. An­cak 1135’te haraç ödememesi ve bağım­sız hareket etmeye kalkışması üzerine Sencer derhal Gazne’ye hareket etti ve şehri ele geçirdi. Behram Şah Sencer’-den korkup Hindistan’a doğru çekildiy­se de sonra özür dileyerek bağlılık ar-zetti. Sencer de onu sultan olarak yerin­de bırakıp Belh’e döndü (1136).

Behram Şah’ın hanedanın geleneksel yayılma politikasını takip ederek hâki­miyet sahalarını genişletmeye çalışması onu Gurlular’la karşı karşıya getirdi. Beh­ram Şah’ın Gazne’de bulunan Gurlu Kutbüddin Muhammed’i zehirleterek öldürt-mesi üzerine kardeşinin intikamını al­mak isteyen Seyfeddin Sûrî büyük bir orduyla harekete geçti. Bunu haber alan Behram Şah Gazne ile Hindistan arasın­daki Kirman şehrine kaçtı. Seyfeddin Sû­rî de savaş yapmadan Gazne’ye hâkim oldu ve sultanlığını ilân etti (1148). An­cak Behram Sah daha sonra onu mağ­lûp ederek Gazne’yi tekrar ele geçirdi, Seyfeddin idam edilerek başı Rey’de bu­lunan Sultan Sencer’e gönderildi 11149). Ancak bu defa da kardeşinin intikamını almak için seferber olan Alâeddin Hüse­yin, Behram Şah’ı bozguna uğratıp Gaz­ne’ye hâkim oldu. Şehri yağmaladıktan sonra ateşe verdi (1150) ve bundan do­layı da “cihansûz” (dünya yakan) lakabıy­la tanındı. Gurlular karşısındaki son mağ­lûbiyetinden sonra Hindistan’a çekilen Behram Şah, Sencer’in Cihansûz Alâed­din Hüseyin’i mağlûp ve esir etmesin­den faydalanarak Gazne’ye döndü (1152). Beş yıl sonra burada öldü, yerine oğlu Hüsrev Şah geçti.

Behram Şah âdil, iyi kalpli ve cömert bir hükümdardı. Zengin bir kütüphane­si vardı. İlim, edebiyat ve şiire ilgi duy­muş, bu sebeple âlim, şair ve edipleri hi­maye etmiştir. Mes’ûd-i Sa’d-i Selmân, Senâî, Seyyid Hasan Gaznevî, Kehle ve Dimne’yi Arapça’dan Farsça’ya çeviren Ebü’l-Meâlî Nasrullah-ı Şîrâzî, Seyyidü’ş-şua-râ Ebü Bekir b. Muhammed, Muhammed b. Nâsır-ı Alevî ile kardeşi Hasan, Şehâbeddin Ali ve Fahreddin Muham­med gibi şair ve edipler onun himayesi­ne mazhar olmuş ve bazıları eserlerini ona ithaf etmişlerdir. Bu bakımdan onun dönemi kültür açısından Gazneliler’in son parlak dönemini teşkil eder.

Diyanet İslam Ansiklopedisi