Baraba Türkleri Tarihi, Nerede Yaşarlar, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Baraba, Sibirya’da bir bölgeye ve burada bulunan Türk topluluğuna verilen ad.

Sibirya’da Ob ve İrtiş ırmakları arasın­da, yer yer ormanlıklarla kaplı bozkırlık bir sahadır. Bugün de yaygın olan riva­yetlere göre Tura Sibanlıları veya Tura Özbekleri hanı Bek-Kondu neslinden Murtaza Han oğlu Küçüm Han (1563-1598), bu bölgede bulunan Türkler’e Baraba adını vermişti. Bu halk rivayeti muhte­melen Küçüm Han zamanında Ruş Kazakları’na karşı yapılan mücadelenin destani” edebiyata akseden bir yakıştırma­sıdır. Baraba kelimesi Bar-apa adındaki bir Kıpçak boyunun günümüze kadar ge­len adı olmalıdır. Zira bu bölgenin eski halkı Kıpçaklar’ın bir boyunun Toksaba (Toksu-apa) olduğu bilinmektedir. Bölge­nin Baraba olarak adlandırılışı işe XVIII. yüzyıldan itibaren Rus istilâsından son­raki devrelere uzanır. Daha önceki Altın Orda ve Özbek Hanlığı dönemlerine ait yerli kaynaklarda Tay Boğa Yurdu veya Tura Yurdu şeklinde geçen bu bozkırların bilinen en eski adı, Sabir Türkleri’ne nisbetle Sibir veya Sibirya idi.

Baraba bölgesinin şehirleri Tobul, İş­tim, İrtiş ve Ob ırmakları ile bunlara ka­tılan diğer ırmaklar üzerinde kurulmuş­tu. Rus kaynaklarında Sibir Hanlığı ola­rak geçen Bek-Kondu Şibaniıları veya Tura Özbek Hanlığı’nın başşehri, Bara­ba destanlarında adına çok sık rastla­nan İskir veya Esker şehri idi. Burası, İr­tiş ile Tobul ırmağının birleştiği yerde kurulmuş olan eski Sabir Türkleri’nin başşehri Sibir’in bulunduğu yerdi. Bu sebeple Esker adı, Radloff tarafından açıklandığı gibi “eski yar, eski sahil” de­ğil, muhtemelen “eski yer” anlamına gel­mektedir. Bu bölgenin başlıca şehirleri. Ob ırmağı ile İrtiş’in birleştiği yerdeki Şamar, Ob ırmağının Kuzey denizine ulaş­tığı yerdeki Şarkel (Sarı Şehir), İrtiş’e ka­tılan Kondu ırmağı üzerindeki Kondu-Tura ve Tobul havzasındaki Tümen idi. Bek-Kondu Han neslinden gelen Tura Özbek hanları, Hârizm ve Buhara’dan ge­len İslâm din adamlarının telkinleriyle İslâmiyet’i Kuzey Buz denizine, doğuda ise Yenisey boylarına kadar yaymışlardı. Bunda özellikle Küçüm Han’ın büyük ro­lü olmuştu. Küçüm Han’ın babası zama­nında Yenisey boylarına, Çulum ve Aba-kan havzalarına yayılmaya başlayan İslâ­miyet, Küçüm Han devrinde Yakut Yur­du ve Baykal havzalarına kadar dayan­mıştı.

Baraba 1579’dan İtibaren Yermek ida­resindeki Rus kazaklarının yağmasına uğradı. Başşehir Esker de bu tahribat­tan kurtulamadı. Küçüm Han bunlarla çstin bir mücadeleye giriştiyse de ateş­li silâhlarla donanmış Rus kazaklarına karşı tesirli olamadı. Onun ölümünden sonra oğullan bu mücadeleyi sürdürdü­ler, ancak Rus istilâsına engel olamadı­lar. Böylece istiklâllerini ve varlıklarını kaybeden Barabalar, XIX. yüzyılda Sibir­ya demiryolu hattının yurtlarından geç­mesi üzerine kuzeydeki Om. Tartas, İçe, Kama ırmakları ile Uba, Çanı, Şartlan göl­leri havzalarına çekildiler. 1865’te Rad­loff bu bataklık ve ormanlık bölgelerde yasayan Baraba oymaklarını tesbit et­miştir. Bu tesbitlere göre Terene oyma­ğı, Kargat ve Yarkı ırmağı boyunda İSO kişi; Tan oymağı, Ulba gölü havzasında 214 kişi; Baraba oymağı, Kulunda gölü­nün kuzeyinde 1685 kişi; Kölöbö (Köl-aba) oymağı, Kama, Tartas. Tara ırmak­ları boyunda 1407 kişi; Longa (Ulunga, Urunga) oymağı, Tara ırmağının orta mecrasında ve Om ırmağı havzasının güne­yinde 745 kişi; Lübey (Lüvey. Ulu-bay) oy­mağı, Om ırmağının kuzeyinde 203 kişi; Kargali oymağı. Om’un Kuzeyinde 231 kişiden ibaret bulunuyordu. Bu sırada toplam 4635 kişiden ibaret olan Bara­balar 1897 nüfus sayımına göre 4433 kişilik nüfusa sahipti. 1926 nüfus sayı­mında ise ancak otuz dokuz kişi ken­disini Baraba olarak kaydettirmiş, di­ğerleri Kazan Tatarı olarak yazılmışlar­dır. Ancak Barabalar’ın sayılarının gü­nümüzde çok daha fazla olduğu sanıl­maktadır.

Bugün Baraba bozkırları olarak ad­landırılan bölge 117.000 kilometrekare­lik biryüzölçüme sahip olup burada çok soğuk bir kara iklimi hâkimdir. Bölgede zengin petrol ve tabii gaz yatakları var­dır. Nüfusu 1949 sayımında 500.000’den fazla idi ve yörede dağınık bir yerleşme görülmekteydi. Halkın çoğunluğunu son­radan buralara yerleştirilmiş olan Rus­lar ve Ukraynalılar teşkil eder. Ayrıca daha önceki devirlerde Volga bölgesin­den göç etmiş olan Tatar Türkleri de burada yaşamaktadır. Bu bölgede ya­şayan Barabalar çiftçilik, besicilik, balık­çılık ve kürkçülük ile geçinirler.

Diyanet İslam Ansiklopedisi