Ayrılık İlkesine Dayalı Laik Modeller

Ayrılık İlkesine Dayalı Laik Modeller

Kilise ile devlet arasındaki ayrılık modelinin tipik örneği Amerika’da görülmekte­dir. Amerika’da devletin dinler arasında tümüyle tarafsız olduğunu ifade eden “pa­sif” bir laiklik anlayışı gelişmiştir. Amerikan laiklik modelinin temeli Amerikan ana­yasasına dayanmaktadır. Amerikan anayasasına göre devletle din arasında bir ay­rılık duvarı bulunmaktadır. Ayrılık duvarına göre devlet kiliselere hiçbir şekilde müdahil olmaz, onlara karışmaz. Öte yandan kiliseler de devlete herhangi bir mü­dahalede bulunmazlar. Amerikan laiklik modeli devleti kiliseye karşı bağımsız kı­larken kiliseleri de devlete karşı bağımsız kılmıştır. Amerikan modernleşmesine göre laiklik büyük ölçüde kiliselerin devlete karşı bağımsızlığını ifade eder. Ame­rikan modernleşmesi, “Tanrı inancı” ile “özgürlük” düşüncesinin sentezini öngören bir modele dayanmıştır. Başka bir deyişle, Amerika’da modernleşme dini, din de modernleşmeyi dışlamaz. Bu bakımdan Amerika’da devlet laiklik politikasıyla kili­seler üzerinde baskı kurmamış; aksine onları tümüyle serbest bırakmıştır.

Avrupa’da Amerika’ya benzeyen laik modeller bulunmakla birlikte büyük ölçü­de farklı laiklik türleri de gelişmiştir. Amerika ile tümüyle zıt bir laiklik anlayışına sahip olan ülke Fransa’dır. Fransa uzun zaman Katolik Kilisesi’nin tahakkümü al­tında kaldığı için burada dinle devlet arasındaki ilişki husumete ve çatışmaya da­yanmıştır. Bunun sonucunda da Fransa’da radikal bir laiklik anlayışı gelişmiştir. Ta­rihte Hristiyanlığı topluca kabul eden ilk millet Fransız kimliğinin ana unsuru olan Franklar olmuştur. Frankların beşinci yüzyılda millet olarak Hristiyanlığı kabul et­mesinin sonucunda Papalık Fransa’yı “kilisenin büyük kızı”, Fransızları da “Tan- rı’nın gölgesinde bir millet” olarak ilan etmiştir. Bu tarihten itibaren Fransa’da yö­netim ile Katolik inanç içiçe geçmiştir. Fransız Devrimi’nden önce Roma Katolik Kilisesi tarafından atanan kardinaller Fransız kralının başbakanı statüsüne sahipti. Kralların taç giyme merasimi kilise tarafından hazırlanır, krallar papanın elinden taç giyerlerdi. On altıncı yüzyılda Fransa’da ortaya çıkan aydınlanma hareketiyle dinde reform hareketlerine karşı Kral ile Fransız Katolik kilisesi birlikte mücadele etmiştir. Fransız Devrimi’ne giden sürece kadar yüz binlerce Protestan Fransa’da katliama uğramıştır.Amerika sisteminin belli başlı üç değeri vardır ve Amerikan laikliği de büyük ölçüde bu değerler üzerine bina edilmiştir. Bu değerler özgürlük, eşitlik ve çeşit­liliktir. Amerikan sistemi, insan haklarını ihlal etmedikçe tüm inançların özgürce yaşamasını, kendi kurumlarını ve değerlerini hayata geçirmesini ve kamusal alan­da sesini duyurmasını mümkün kılmaktadır. Eşitlik ilkesi gereğince bir inanca kar­şı sergilenen muamelenin diğer inançlara karşı da sergilenmesi gerekir. Bu bakım­dan devlet inançlar arasında eşit muamele ile yükümlüdür. Amerikalılar buraya akan değişik ülkelerden nüfustan dolayı tek-tip bir vatandaş anlayışını öngörme­miştir. Zira Amerikan kıtası keşfedildikten sonra Avrupa’daki hemen hemen tüm ülkelerden buraya önemli bir nüfus akını olmuştur. Amerikan kurucu babaları bu bakımdan Amerika’yı çoğulcu bir temel üzerine inşa ettiler ve çoğulcuğun ge­lişmesine uygun bir sosyal ve siyasal ortam hazırladılar. Bu çoğulcu yapıdan do­layı bugün Amerika’da sadece Protestanlık içinde iki binin üzerinde farklı inanç

Fransa’da din ile devlet arasındaki ilişki 1801 yılından başlayarak yüz yıl boyun­ca Fransa ile Roma Katolik Kilisesi arasında imzalanan Konkordata göre işlemiştir. Konkordata göre Katolizm Fransız halkının çoğunluğunun dini olacak. Ancak bu­nun karşılığında kilise devletin kontrolü ve vesayetini kabul edecek, papazlar dev­letin birer memuru hâline gelecek, maaşları devlet tarafından ödenecek, Katolik piskoposların atanması devlet tarafından yapılacak, Katolik papazlar Fransız dev­letine sadakat göstereceklerine dair yemin edecek, kilisenin herhangi bir siyasi id­diası olmayacak, sadece dinî işlerle uğraşacaktır. Bu konkordat Ayrılık Yasası’nın devreye girdiği 1905 yılına kadar yürürlükte kalmıştır. 1905 yılında çıkarılan Ayrı­lık Yasası ile dinle devlet birbirinden ayrılmıştır. Yasa, başta Katolizm olmak üze­re, tüm dinleri, “din” olarak değil “kült” olarak kabul etmiştir. Ayrılık Yasası’na gö­re devlet okullarında dinî eğitim verilmez. Ancak özel okullar istedikleri müfreda­tı uygulamakta serbesttirler. Devlet 1959’da uygulamaya koyduğu bir yasa gereği özel okullarla yaptığı bir anlaşma kapsamında okulların masraflarının bir kısmını karşılamakta ve öğretmenlerin maaşlarını ödemektedir. Bu anlaşmaya göre özel okullar devletten yardım almak için kendi müfredatlarının yanında Milli Eğitim’in müfredatını da uygulamak durumundadır. Bu anlaşma en fazla Katolik okulların işine gelmektedir. Zira Fransa’da özel okullar çoğunlukla Katoliklere aittir. Bugün ilk ve orta öğretim öğrencilerinin yaklaşık yüzde 20’si Katolik okullarda okumak­tadır (Bauberot, 2008).Bu bakımdan Fransız Devrimi’ni yapan cumhuriyetçiler hem kralı hem de Ka­tolik kilisesini ortak düşman kabul etmiştir. Devrim sonrasında harekete geçirilen politikalarla Katolik Kilisesi’nin Fransız toplumundaki toplumsal, siyasal ve ekono­mik gücüne büyük darbe indirildi. 1790’dan itibaren yapılan değişik yasal düzen­lemelerle kilisenin elindeki mülkler kamulaştırılarak elinden alınmış, manastır ye­minine son verilmiş, ruhban sınıfıyla ilgili yeni bir düzenleme yapılmış, binlerce papaz öldürülmüş veya yurt dışına çıkarılmıştır. Bununla birlikte Katolik Kilise­si’nin tekelindeki doğum, ölüm, evlilik gibi hususların kontrolü ve kayıtları kilise­den alınıp belediyelere verilmiş; evlilik sivil bir tören eşliğinde resmî nikâhla ger­çekleştirilmiş ve boşanma hakkı sağlanmıştır. Devrim’den sonra kabul edilen İn­san ve Yurttaş Haklan Bildirgesi, egemenliği Tanrı’dan ve onun temsilcisi olan Ki- lise’den alıp halka vermiştir. Fransa böylece fiilî olarak birbiriyle çatışan iki cephe­
ye bölünmüştür. Bunlardan biri laiklik yanlısı cumhuriyetçiler diğeri ise kral yanlı­sı Katolikler olmuştur. Bu çatışma İkinci Dünya Savaşı sonuna kadar devam etmiş ve cumhuriyetçilerin lehine sonuçlanmıştır (Kuru, 2009).

Avrupa’da Almanya, Avusturya, Belçika, Hollanda, İspanya, İtalya, İsveç ve Po­lonya gibi başka ülkeler de dinle devlet arasındaki ilişkiyi ayrılık modeline göre düzenlemiştir. Ancak bu ülkelerde ayrılık (separation) ilkesinin yanında iş birliği (cooperation) anlayışı da benimsenmiştir. Dolayısıyla bu ülkelerde Fransa’dakinin aksine ılımlı bir laiklik anlayışı gelişmiştir. Bu ülkelerin çoğunda devlet kendisini laik olarak tanımlamadığı gibi herhangi bir inancı da resmî olarak tanımaz. Bu ül­kelerde genel olarak benimsenen ilkeler tarafsızlık, hoşgörü, eşitlik ve din özgür­lüğü ilkeleridir. Bu ülkelerde dinî kurumların hukuksal statüsü ve finansmanı, di­ni topluluklarla ilişkiler, din eğitimi, din hizmetleri, kilise ve cemaat okullarının fi­nansmanı, bunların sosyal yapı içindeki yeri, Hristiyan olmayan inançlarla ilişkiler gibi konularda genel olarak özgürlükçü ve eşitlikçi bir anlayış hakimdir. Bu ülke­lerin tümünde dinî cemaatlerin kamusal alandaki her tür faaliyeti serbesttir; hatta bazılarında devlet dini cemaatlerin faaliyetlerini sübvanse eder.

Mesela Almanya’da devlet kilise vergisinin toplanmasına yardım eder. Kendisi de kiliseleri ve dinî cemaatleri, bunların ticari faaliyetlerini ve yürüttükleri hizmet­leri vergiden muaf tutar. Bununla birlikte okullarda herhangi bir inanca bağlı ol­madığını beyan etmedikçe din dersleri zorunlu olarak okutulur. Devlet din eğiti­mini cemaatlerle birlikte düzenler (Robbers, 2008). Diğer ülkelerde de benzer bi­çimde devlet kilise ve dinî toplulukların faaliyetlerine değişik yollarla yardım sağ­lar. Bu yardımlar vergi muafiyeti, hizmetlerin sübvanse edilmesi, bazı dinî hizmet­lerin devlet tarafından üstlenilmesi ve kilise cemaatleri tarafından kurulan okulla­rın devlet tarafından desteklenmesi gibi yollarla sağlanır. Yukarıda sayılan ülkele­rin okullarında verilmekte olan din dersleri eğitimi genel olarak cemaatlerle birlik­te düzenlenir. Kısaca, Avrupa’da dinle devlet arasındaki ilişkiyle ilgili yaygın olan model ayrılık ilkesi olmasına rağmen çoğunda resmî veya fiilî düzeyde iş birliği söz konusudur.