Âlimcan Barudi,(1857-1921) Rusya müslümanları müftüsü, eğitimci, gazeteci ve Nakşi şeyhi.
Kazan vilâyetinin Barudi (bugünkü Tatar Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Porhnaya Sloboda) yöresinde doğdu. Babası tüccar Muhammedcan Bünyaminoğlu, annesi Bîbî Fahrünnisâ Hanım’dır. İlk öğrenimini İdil-Ural’da Mûsâ Cârullah Bigi, Zahir Bigi, Hâdî ve Sadrı Maksudi (Arsal) gibi devrin ileri gelenlerinin de okuduğu Gölboyu Medresesi’nde, yüksek tahsilini ise yedi yıl kaldığı Buhara’da yaptı. Cemâleddîn-i Efgânî, Muhammed Abduh, Şehâbeddîn-i Mercânî gibi müslüman fikir Önderlerinin tesirinde kalarak eğitim işlerine önem verdi. 1884’te açtığı “Usûl-i cedîd” okuluyla, Rusya müslümanlannm eğitim ve kültür seviyelerinin yükseltilmesi çalışmalarında başarı kazanmış olan Gaspıralı İsmail Bey’in yolunda yürüyerek yeni usullerle eğitim yapmak üzere Muhammediyye Medresesi’ni kurdu (1901) Kazan Türklerinin olduğu kadar bütün Rusya müslümanlarının uyanış hareketlerinde büyük payı bulunan ve devrin en ileri eğitici kadrosuyla her bakımdan en iyi eğitim kuruluşu olarak tanınan, İbtidâî, rüşdiye, idâdî ve âliye kısmı olmak üzere eğitimin her kademesine sahip bu müessesede idarecilik ve hocalık yaptı. İslâmî ilimlerin Arapça yanında Türkçe olarak da okutulmasının öğrencilerin yetişmesi bakımından daha faydalı olacağı kanaatinde olduğundan, çoğu medresedeki derslerde okutulmak üzere Ezkârü’s-salât, Bed’ü’i-maârif, Muâmelât-ı Dîniyye gibi eserler yazdı.
Âlimcan Barudi bu faaliyetlerinin yanında İdil-Ural’daki siyasî ve sosyal hareketlere de etkili bir şekilde katıldı. Rusya müslümanlarının tertip etmiş olduğu ikinci ve üçüncü kongrelerde faal rol oynadı. Bilhassa üçüncü toplantıda dinî-ruhanî müesseselerin ıslahı konusunda kurulan komisyona başkanlık yaptı. Ayrıca ed-Dîn ve’l-edeb adıyla “Usûl-i cedîd”ciler safında yayın yapan, en uzun ömürlü dergilerden biri olma Özelliğine de sahip bulunan bir mecmua çıkardı (1906). Ancak bütün bu çalışmaları Rus makamlarını tedirgin ettiğinden ve yenileşme hareketlerini benimsemeyen bir kısım “usül-i kadînTcilerin de tesiriyle iki yıl müddetle kuzeydeki Vologda bölgesine sürgün edildi (1908).
Âlimcan Barudi, Rusya’da 1917 Şubat ihtilâlinden sonra ortaya çıkan geçici hürriyet havasından faydalanmak isteyen müslüman Türk unsurların 1-11 Mayıs arasında Moskova’da tertip ettiği Bütün Rusya Müslümanları Kurultayı’na katıldı. Burada İç Rusya, Sibirya ve Kazakistan müslümanlannm dinî işlerini yürütmek için yapılan müftülük seçiminde en fazla oyu alarak “Rusya Müslümanları Müftüsü” seçildi. Onun bu kurultaydaki dikkat çekici faaliyetlerinden biri de. sert münakaşalara sebep olan kadın hakları konusunda Mûsâ Cârullah ile birlikte, kadınların hayatın her safhasında erkeklerle eşit haklara sahip olduğu fikrinin kadınlar lehine çözülmesini temin etmesidir. Ancak karar, böyle bir uygulamanın şeriata uygun olmadığını ileri süren büyük ekseriyetin şiddetli protestoları sebebiyle bir tavsiye mahiyetinde kalmıştır. Âlimcan Barudî daha sonra Ufa’da kurulan İç Rusya ve Sibirya Türk-Tatarlan’nın Millî Meclisi’nde bulunmuş, bolşeviklerin iktidarı ele geçirmelerinden sonra da bir müddet görevine devam ederek bu yıllarda müslümanların haklarının korunması yolunda çalışmalar yapmıştır. Bu maksatla, 1918 Ağustosuna kadar Moskova’da elçi olarak bulunan Galip Kemâlî Söylemezoğlu ile çeşitli görüşmeler yaparak Osmanlı hükümetinin Rusya’da yaşayan müslüman Türkler’le ilgilenmesini ve haklarını korumada kendilerine yardımda bulunmasını temine çalışmıştır. Fakat faaliyetlerinden dolayı bir müddet sonra bolşeviklerce tutuklanarak birkaç ay hapsedildikten sonra serbest bırakıldı. O yıllarda Rusya’da ortaya çıkan kıtlık ve açlık yüzünden zor günler geçiren Âlimcan Barudî Moskova’da vefat etti.
Aynı zamanda bir Nakşî şeyhi olan Âlimcan Barudî “Usûl-i cedîd” hareketinin eğitime uygulanmasında, yenilikçi fikirlerin Rusya müslümanlan arasında yayılmasında ve bu yolla müslümanların şuurlanması, fikrî ve kültürel seviyelerinin yükseltilmesinde İlmî şahsiyetinin yanında, bilhassa tasavvufî kişiliği ile mühim tesirler icra etmiştir. Fakat “cedidciler” safında yer almakla birlikte. İslâm birliğini zayıflatacağı inancıyla milliyetçilik gibi, dinî ve millî hayata zarar vereceği için Batıcılık akımlarına da taraftar olmamış, yazdığı eserlerde ve mecmuasında benimsediği bu fikirleri savunmuştur. Âlimcan Barudî, İslâm dünyasının o zamanki kültür merkezleri olan İstanbul. Sam, Mekke, Medine ve Kahire’de bulunmuş ve buralardaki tanınmış ilim adamlanyla görüşmüştür. Onun bir başka özelliği de A. Battal Taymas, Z. Velidi Togan ve Abdülkadir İnan gibi ilim adamlarının da faydalandığı çok zengin ve Kıymetli yazmalara sahip özel bir kütüphane kurmuş olmasıdır.
Öğretimin Türkçe yapılması fikrinde olduğundan birçok ders kitabı yazmış ve bunlar devrin mekteplerinde okutulmuştur. Bunlar arasında en önemlisi kabul edilen Maârit-i İslâmiyye adlı eseri, kaleme alındığı 1890’dan başlayarak defalarca basılmış, Rusya müslümanlarının uyanış hareketlerinde Önemli etkiler yapmıştır. “ed-Dîn ve’l-edeb namında ayda iki mertebe neşredilir mecelle-i İslâmiyyedir” başlığıyla 1324 (1906) de Kazan’da yayımlamaya başladığı ve kaydedildiğine göre 1917’ye kadar yayımını sürdüren onbeş günlük mecmuası, devrin en uzun ömürlü neşir organlarından biri olduğu kadar mutedil yenilikçi fikirlerin de temsilcisi durumundaydı.
Diyanet İslam Ansiklopedisi