Aleksandr Mihailoviç Butlerov Kimdir, Hayatı, Hakkında Bilgi

BUTLEROV, Aleksandr Mihailoviç (1828-1886)

Rus kimyacı. Kimyasal yapı kuramının öncülerindendir.

Aleksandr Mihailoviç Butlerov 6 Eylül 1828’de Kazan yakınlarındaki Çistopol’da doğdu. 17 Ağustos 1886’da bir kısmı ailesine ait olan Butlerovka köyünde öldü. 1844’te eğitimine başladığı Kazan Universitesi’nde ilkönce zooloji, sonra kimya okudu; 1849’da mezun olunca da öğretim görevlisi olarak kaldı. Profesörlüğe yükseltildiği 1857’de çıktığı Avrupa gezisinde, başta Kekule ve Erlenmeyer olmak üzere dönemin önde gelen kimyacılarıyla tanıştı; Wurtz’un laboratuvarında kısa bir süre araştırma yapma olanağını buldu. 1858’de ülkesine geri döndükten sonra çeşitli alifatik bileşiklerin sentezi ve kimyasal yapı kuramı üzerine çalışmalar yaptı. 1860-1863 arasında Kazan Universitesi’nde iki kez rektörlük görevini üstlendi. 1868’den emekli olduğu 1885’e değin St. Petersburg (bugünkü Leningrad) Üniversitesi’nde profesörlük yaptı.

Butlerov 1858’de Avrupa’dan döndüğünde, kısıtlı olanaklara karşın giriştiği araştırmalarında bir yandan çeşitli organik maddelerin sentezini gerçekleştirirken öte yandan da ilk başta karşı çıktığı, ama daha sonra benimseyerek savunduğu kimyasal yapı kuramı üzerinde çalışmalar yaptı. O dönemde kimyacıların, özellikle organik kimya alanında deney sonucu buldukları bilgilerle, kimyasal maddelerin açıklanmasında kullanılan formüller ve kimyasal yapı kuramları arasında kolaylıkla uzlaştırılamayan çelişkiler vardı. Bu nedenle, eldeki verileri daha iyi açıklayabilecek geniş kapsamlı bir yapısal kuram üzerine çeşitli çalışmalar yapılmış, başta Kolbe, Wurtz, Couper, Gerhardt, Laurent, Berthelot ve Kekule olmak üzere birçok önde gelen kimyacı bu alanda çeşitli öneriler getirmişlerdi. Butlerov’un 1861’den başlayarak özellikle Gerhardt ve Laurent’in çalışmalarından esinlenerek öne sürdüğü görüşe göre, bir molekülün kimyasal niteliği yalnız içerdiği atomların cinsi ve sayısına değil, bu atomların kendi aralarındaki düzenlemeye ve ilişkilerine de bağlıydı. Böylelikle bir molekülün kimyasal yapısının kimyasal niteliğini belirlemedeki rolü vurgulanıyor, atomlar arasındaki kimyasal ilgi ve kimyasal bağların niteliği de bu bağlamda önem kazanıyordu. Butlerov, kimyasal yapı kuramıyla, aynı elementlerin aynı oranlarda ama değişik yapılarda birleşerek kimyasal nitelikleri farklı bileşikler (izomerler) oluşturacaklarını kuramsal olarak öngörüyordu. Laboratuvarda yaptığı çalışmalarının önemli bir kısmı da kuramsal olarak öngörülen bu tür izomerlerin sentezini gerçekleştirmeye yönelikti. Nitekim bu çalışmaların sonucu, 1861’de glikozun bir izomerinin, daha sonra da bütanın iki ve pentanın üç izomerinin sentezini gerçekleştirdi. Bu çalışmalarının sonucu, iki ya da daha fazla izomerin belirli bir kimyasal dengede bulunabileceklerine (totomerlik) ilişkin gözlemler yaptı. İlk üçüncül alkol olan trimetilkarbinolun sentezini gerçekleştirdi. Formaldehit üzerine ilk çalışmayı yapan Butlerov, bu bileşiğin belirli koşullarda poli-merleştiğini gözleyerek polimer kimyasında da öncü araştırmalar yaptı.

• YAPITLAR (başlıca): Vvedenie k polnomu izuçeniyu organiçeskoy himi, 1864-1866, (“Organik Kimyanın Tam Olarak Öğrenilmesine Giriş”).

• KAYNAKLAR: L. Gumilevski, Aleksandr Mihailoviç Butlerov, 1952.

Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi