Akıl ve Akılcılık
Akıl ve Akılcılık
- yüzyıla damgasını vuran Aydınlanma Çağı’na kadar, Roma’nın da kutsadığı çeşitli kısa süreli devletler veya Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu gibi siyasi oluşumlar, Yüzyıl Savaşları gibi feodal güçlerle hanedanlık güçleri arasında, Otuzyıl Savaşları gibi mezhepler arasında savaşlar yaşayan; Haçlı seferleri ile 15. ve 16. yüzyıllarda yeni ticaret yollarının bulunmasıyla dışa açılan ve kolonileşme hamlelerine girişen; Amerikan ve Fransa devrimleriyle yeni siyasal modeller edinmeye başlayan Avrupa’da bir yandan bu ve benzeri gelişmelerin etkisiyle ve diğer yandan da Protestanlığın yol açtığı şekillenmelerle yeni fikirler gelişmeye başladı. Modern çağın başlangıcını teşkil eden bu dönemde, toplumsal birliğin nasıl ve hangi temeller üzerinde sağlanacağı konusu önplana çıkıyordu. Bir yandan feodal dönemde dağınık bir yapı sergileyen toplum yekpareleşmeye başladı ve diğer yandan da siyasal birliğin sağlanması için uzun ve meşakkatli arayışlar gündeme geldi.
Bu araçları bir arada toplayabilecek ve Avrupa’nın zihniyet dünyasını şekillendirecek çabalardan birisi, kısaca değindiğimiz sekülerleşmenin gerçekleşmesi ise bir diğeri de akıl ile akılcılaşmaya verilen önemdi. Akılcılaşma, toplumun kendisini seküler bir düzeyde yeniden örgütlemesinden bireyselleşmeye, devlet ve bürokrasi gibi siyasi oluşumlara niteliğini veren kanun ve kuralların standartlaştırmasından ekonomik faaliyetlerin çıkar amaçlı örgütlenmesinin vasıtalarına kadar her alanda, yavaş yavaş kendisini hissettirdi. Bunun yanında tarihten insan iradesinin kullanımına ahlakın temellenmesinden tabiat algısına kadar bir çok düşünsel çabalara da sirayet etti.
Akıl ve Akılcılığın Aydınlanma Dönemi’nden başlayan uzun bir tarihi var. Akıl ve akılcılık bir yandan devletin, yani siyasi örgütlenmenin ve diğer yandan da toplumun, yani sivil hayatın, farklı farklı yollar ve farklı farklı amaçlarla da olsa yapısına sirayet etti. Her ne kadar ideal bir “akıl” tanımı (yani, felsefe) ile pratikteki neticeleri arasında büyük boşluklar ve uyuşmazlıklar olsa da akıl ile Aydınlanmacı fikirler, modern devletin uygulamalarıyla içiçe geçtiği ve modern devletin yapılanmasında etkili oldu. Her şeyden önce, modern devlet, aklın yasalarıyla uyumlu, düzenli bir toplum; yani, kendi yapılanması için sorun teşkil etmeyecek bir toplum peşindeydi ve bunu da Aydınlanmacı düşünürlerin akla biçtikleri statüden aldığı destekle yaptı. Örneğin ünlü Alman filozof Hegel, Fransız Devrimi’ni aklın mutlak- laştırılması olarak selamladı. Ayrıca, bütün nesnel olguların, aklın gerçekleşmesi olarak görülmesi gerektiğine dair düşüncesiyle, bütün bir tarihi, aklın dolaysız bir ürünü olarak değerlendirdi. Bunun nedeni, nesnel düzende akılcı bir örgütlenme olmazsa aklın bu nesnel düzeni yönetemeyeceğine duyduğu inançtı. Bu tür düşünceler de aslında Hristiyanlığın Batı Avrupa’da sentezlediği unsurlarla teşekkül ettirdiği unsurların sekülerleştirilmesi neticesinde doğuyordu.
Aynı akılcı okuma, yalnızca dünya üzerindeki nesnel süreçlerin değil, dünya halklarının da akılcı okumaya binaen değerlendirilmesinin ve kategorize edilmesini de doğurdu.
- yüzyılın başlarında Max Weber’in sorduğu soru, bu durumun bir neticesiy- di aslında: “Modern Avrupa kültür dünyasının bir çocuğu, aşağıdaki sorunun ortaya attığı perspektifi kullanarak, kaçınılmaz ve meşru bir biçimde evrensel tarih sorunları üzerinde duracaktır: Hangi şartlar zinciri, evrensel öneme ve geçerliliğe sahip bir gelişme çizgisine haiz olarak -ya da, en azından, böyle bir gelişme çizgisine haiz olduğunu umabileceğimiz- kültürel olguların tam olarak Batı’da ve yalnızca Batı’da ortaya çıkmasına yol açtı?”
Weber, bu soruyla sadece diğer kültürler yanında başka bir kültürün ortaya çıkışından bahsetmez; bu kültürün kendisini diğer kültürlerden farklı kıldığından da bahseder. Dolayısıyla bu kültür biriciktir. Bunun nedenleri üzerinde duran Weber, Batı’ya hususiyetini veren unsurları diğer kültürlerden unsurlarla kıyaslamaya girişir. Bunların başında bilim gelir: Weber, geçerli sayıldığı biçimiyle bilimin yalnızca Batı’da ortaya çıktığını belirtmektedir. Batı’da bilime meşruiyetini veren şey, onun deneysel yönteme dayalı olarak işlevde bulunması değildir yalnızca çünkü dünyanın başka yerlerinde de belirli bir eksikliği olmasına rağmen, hayli incelikli bilme ve gözlem yapma teknikleri gelişmiştir. Batı biliminin akılçı bir temelde gelişmiş olmasıdır.
Weber, hukuk için de aynı şeyi söyler. Yakın Doğu ve Hindistan’da yazılı hukuk ve kapsayıcı hukuk çalışmaları bulunmaktadır fakat bunlar, Batı hukukunun keskin ayrımlarından ve sağlam düşünce tarzlarından yoksundur. Ayrıca yasaya dayalı bir hukuk sitemi yalnızca Batı’da ortaya çıkmıştır.
Modern hayatın kaderini en derinden etkileyen kapitalizm de tamamıyla Batı kaynaklıdır. fakat kapitalizm, daha fazla kâr etme arzusu, mümkün olan en fazla refaha ulaşma çabası değildir yalnızca; bunlar da başka kültürlerde vardır. Weber’e göre Batı’daki ekonomik faaliyeti belirgin kılan husus, kar amacının belirli bir akılcı örgütlenme temelinde gerçekleşmiş olmasıdır. Bunun yanı sıra, Batı’da üretimi gerçekleştiren emek de özgürleşmiştir.Sanat için de aynı şey söylenebilir: Müzikten mimariye kadar bütün sanat dallarında, dünyanın başka yerlerinde de belirli gelişmeler olmuşsa da Batı’da ortaya çıkan gelişmeler ışığında değerlendirildiğinde, belirli tarz ve üslupların yalnızca Batı’da ortaya çıktığını görmek zor değildir. Bu farklılıklar alanı, basılı eserlerden üniversiteye kadar bütün bilimsel ve sanatsal faaliyetin uzantılarının örgütlenme biçimlerine yayılabilir. Bunun dışında Batı’da, Batı dışında görülmeyen bir farklılık olarak iş bölümü açısından farklı görevlere sahip uzmanlaşmış kadroların ortaya çıkmış olması, dikkat çekicidir. Siyasal, teknik ve ekonomik alanlar gibi farklı hayat alanlarının bu tür bürokratik görevliler örgütü tarafından örgütlemesi, toplum
sal hayatın gündelik işlerinin dahi bu tür görevliler tarafından yürütülmesi ve dahası hukuk eğitimi görmüş bir devlet görevliler ordusunun ortaya çıkması, yalnızca Batı’ya özgü bir olgudur.
Dolayısıyla, yukarıda saydığımız gelişmelerin hiçbirisi tek başına ya da toplu olarak Batı’daki “kültürel gelişmeler”in, “meşru” ve “kaçınılmaz” olması yanında “evrensel” olarak sunulmasını açıklamaya yetmez. Bu özellikleri Batı toplumlarına kazandıran şey, akılcılaşmadır.
Yine de rasyonelleşmeyi Batı’ya “meşru”, “kaçınılmaz” ve ” evrensel” bir kültürel gelişme çizgisini kazandıran bir husus olarak belirlemek yeterli görünmez We- ber’e. Çünkü belirli rasyonelleşme tarzları başka yerlerde de mevcuttur. Mesela Çinliler, rasyonelleşmeden, dünyaya akılcı yönden uyum sağlamayı, ona akılcı bir bakışla bakmayı anlamaktadırlar. Ancak Çin gibi diğer kültürlerde görülen bu rasyonelleşme, dünyaya uyum sağlamak içindir. Kısacası, Batı akılcılığı diğer kültürlerin akılcılığından ayrıştıran husus, onun toplumsal bir düzlemde tanımlanması ve bu yolla kültür dünyasını oluşturmasıdır. Weber, bu anlamıyla akılcılaşmayı, akla uygun (rasyonel) karar vermeye tabi alanların artması olarak tanımlar. Akılcılaşma, akla uygun bir toplumsallaşmadır.
Aklın tarihiyle birlikte değerlendirildiğinde, bu rasyonelleşme, iki süreci ifade eder. Weber bu süreçlerden birincisi olarak dünyanın büyülerden arındırılmasını zikreder. Diğer dünya görüşlerinin tekmerkezli ve belirli bir bütünlük oluşturan kültürlerinin tersine, Batı’daki akılcılaşma, dünyayı artık merkezî olmayan bir biçimde algılamaktadır. Her biri kendi iç mantığına sahip olan bilim, sanat, hukuk gibi değer alanları içeren bir çerçeveler çoğulluğuyla bakılmaktadır artık dünyaya. Bu sekülerleşmenin başka bir ifadesidir.
Akılcılaşmanm ikinci sonucu ise toplumsallaşmanın ürettiği değerler ile bireyin kendisi için belirlediği değerler arasında bir uyuşmazlığın ortaya çıkmasına yol açmasıdır. Weber, toplumsallaşmanın ürettiği değerleri geri dönüşü olmayan bir süreç olarak tanımlar ve buna “demir kafes” adını verir. Rasyonel karar verme açısından üretilmiş toplumsallaşma, bireyin rasyonel olmayan doğasını, yani arzularını, sevgilerini, tutkularını baskı altına almaktadır. Gerçi bu baskı altına alınmış duygular için de rasyonel olarak düşünülmüş belirli boşalım yolları bulunabilecektir belki de ama “şimdiye kadar insanlar tarafından … ciddiye alınmış dünyanın büyüsünü yitirmiş olması, bu dünyaya yabancılaşmış” bireyin özgür ve özerk olduğu iddiası için handikaptır Weber’e göre. Nesnelleşmiş bir dünyada bireyin öznelliği, her türlü anlamdan soyutlanmış bir değerler alanına, kendi iradesi ve kararı ile bir anlam atfetmek durumunda kalmıştır. Aklın böldüğünü birey iradesiyle bütün hâline getirmekle yüzyüzedir. Birey için önceden belirlenmiş hiçbir anlam yoktur çünkü.