Ahmet Caferoğlu Kimdir, Hayatı, Eserleri, Çalışmaları, Hakkında Bilgi
Ahmet Caferoğlu, (1899-1975) Türk dili âlimi.
17 Nisan 1899’da Azerbaycan’ın Gence şehrinde doğdu. Üç yaşında iken babası İsmail Bey’in ölümü üzerine annesi Güher Hanım tarafından büyütüldü. Orta öğrenimini Özel olarak Semerkant’ta (1908), lise öğrenimini Gence şehrinde tamamladı (1909-1916); aynı yıl Kiev Yüksek Ticaret Okulu’na kaydoldu. Bu okula ancak üç sömestr (Eylül 1916-Ocak 1918) devam edebildi, Rus İhtilâli’nin patlak vermesi üzerine Gence’ye döndü. Burada Azerbaycan’ın istiklâli için çalıştı; 1918 yılında Azerbaycan’a gelen İslâm ordusuna gönüllü olarak yazıldı ve muharebelere katıldı.
Caferoğlu 1919’da Baku Üniversitesi Şarkiyat Bölümü’ne bir sömestr devam etti; 1920’de Azerbaycan’ın Sovyet orduları tarafından işgali üzerine Türkiye’ye gitti ve Darülfünun Edebiyat Fakültesi’ne kaydoldu. 1924’te buradan mezun olan Caferoğlu. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesine memur, daha sonra da Türkiyat Enstitüsü’ne asistan oldu. 1925 yılının sonlarına doğru Almanya Dışişleri Bakanlığı’nın verdiği burs ile Almanya’ya gitti. Bir sömestr Berlin Üniversitesi’nde Bang Kaup, von Le Coq, Vasmer ve VVestermann’ın öğrencisi, beş sömestr de Breslau Üniversitesi’nde Giese, Brockelmann, Diels, Koschmieder ve Schaeder’in öğrencisi olarak Türkoloji tahsili yaptı. 15 Mayıs 1929’da Breslau Üniversitesi’nde Giese’nin yönetiminde yaptığı 75 Azörbajğanische Lieder “Bajaty” İn der Mundart von Ganga nebst einer sprachlichen Erklarung adlı teziyle doktor unvanını aldı.
1929 yılında Türkiye’ye dönen Caferoğlu, aynı yıl Darülfünun Edebiyat Fakültesi Türk Dili Tarihi Kürsüsü’ne müderris muavini (doçent). 1938’de de profesör olarak tayin edildi. M. Fuad Köprü-lü’nün siyasete atılarak 1946’da üniversiteden ayrılması üzerine kürsünün başkanı oldu. Bu kürsü daha sonra Eski Türk Dili ve Yeni Türk Dili adıyla İkiye ayrılınca Caferoğlu Yeni Türk Dili Kür-süsü’nün başkanlığına getirildi ve bu görevi 1973 Temmuzundaki emekliliğine kadar devam etti. Yarım asra yaklaşan hocalık hayatının kırk dört yılını yoğun bir ilmî mesai içerisinde geçiren Ahmet Caferoğlu 6 Ocak 1975’te İstanbul’da öldü ve Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi.
Ahmet Caferoğlu hocalığı sırasında, her biri bir sonraki nesle öğretmenlik yapan dokuz nesil yetiştirmiştir. Bu elemanlar Türkiye üniversitelerindeki dil ve edebiyat kürsülerinin bir kısmının kuruluşunu gerçekleştirdikleri gibi halen buralarda çalışmaktadırlar. Verimli bir âlim olan ve Rusça, Almanca, Fransızca bilen Caferoğlu milletlerarası birçok ilmî kuruluşun üyeliğine seçilmiş, ayrıca Nisan 1966’dan emekli oluncaya kadar İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne bağlı Türkiyat Enstitüsü’nün müdürlüğünü yapmıştır.
Eserleri. Ahmet Caferoğlu’nun yirmi beşi aşkın kitabı, her biri sahasında orijinal değer taşıyan 380’i aşkın araştırması vardır. Türkoloji’nin çok çeşitli alanlarında daima öncü çalışmalar yapmış, Türkiye’de yeni ilim dallarını tanıtmış ve yayılmalarını sağlamıştır. Caferoğlu’nun çalıştığı alanlar ve bu alanlardaki başlıca eserleri şöyle sıralanabilir:
A- Türk Dili Tarihi. Başlangıcından Çağatay Türkçesi’nin ortalarına kadar IXV1 yüzyıl) Anadolu dışında gelişen Türkçe’yi inceleyen eseri önce Türk Dili Tarihi Notlan II ve Türk Dili Tarihi Notlan başlığı ile yayımlanmıştır. Eserin genişletilmiş ikinci baskısı Türk Dili Tarihi I ve Türk Dili Tarihi II (1964) adıyla, daha da genişletilmiş ve indeks ilâve edilmiş üçüncü baskısı aynı adla ve yine iki cilt halinde neşredilmiştir. Dördüncü baskısı ölümünden sonra tek cilt olarak yayımlanmıştır.
B- Azerî Türkçesi Sahası. Azeri TÜrkçesi’nin Caferoğlu için ayrı bir yeri olmuştur. Doktorasını Gence ağzı üzerine yaptığı gibi daha sonra da bu alanla ilgili birçok kitap ve makale neşretmiştir. Azerî Türkçesi Sözlüğü adlı henüz yayımlanmamış bir eseri de vardır.
C- Sözlükçülüğü. Türk sözlükçülüğünü Kâşgarlı Mahmud’dan başlayarak Anadolu Türkçesi’nin son devrelerine kadar geniş bir şekilde inceleyen Caferoğlu, özellikle Kıpçak ve Çağatay lügatçilik mektebi hakkındaki araştırmalarını Türk Dili Tarihi adlı eseri içinde yayımlamıştır. Ayrıca 1934 -1938 yılları arasında üç fasikül halinde neşrettiği Uygur Sözlüğü adlı eserini daha sonra genişleterek Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü adıyla yeniden yayımlamıştır. Caferoğlu’nun sözlük çalışmalarından bir diğeri de Ebû Hayyân’ın Kitâbü’l-İdrâk li-lisâni’l-etrâk adlı Kıpçak sahasına ait eserinin iki nüshaya dayanan edisyon kritiğidir.
D- Diyalektoloji Çalışmaları. Caferoğlu yirmi beş yılı aşkın bir süre hemen hemen bütün Anadolu’yu dolaşarak derlediği metinleri Anadolu Ağızlarından Derlemeler genel başlığı altında dokuz kitap halinde yayımlamıştır: Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme: Anadolu Dialektolojisİ Üzerine Malzeme II; Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar. Anadolu Ağızlarından Toplamalar, Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar; Güney Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar; Kuzey Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar; Orta-Anadolu Ağızlarından Derlemeler; Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler. Bu konuda makale halindeki yayınlan da X. cildi dolduracak hacimdedir. Bütün bu çalışmalarıyla kırk bir il ve beş ilçenin ağız malzemeleri toplanmış olmaktadır. Ayrıca Öğrencileriyle yapmış olduğu lisans tezlerinde geri kalan illerin ağız özelliklerini de değerlendirmiştir.
Caferoğlu’nun diğer çalışma alanları arasında şunlar zikredilebilir: Türk teamül hukuku, Göktürk ve Uygur devri araştırmaları, Moğolca araştırmaları, gramer araştırmaları, gizli dil, ad bilimi (onomastik), insan adları bilimi (antroponomi). tür adı bilimi (eponomi), yer adlan bilimi (toponimi). kavim adları bilimi (etnonim), üslûp araştırmaları vb. Ahmet Caferoğlu’nun eserlerinin 1959’a kadarki listesi, doğumunun 60. yıl dönümü dolayısıyla Janos Eckmann tarafından, 1969 yılına kadarki listesi de doğumunun 70. yıl dönümü dolayısıyla Osman Fikri Sertkaya tarafından hazırlanmıştır.
Diyanet İslam Ansiklopedisi