Ahmed İhsan Tokgöz Kimdir, Hayatı, Eserleri
Ahmed İhsan Tokgöz. (1867-1942) Gazeteci, matbaacı, yayımcı ve siyaset adamı.
Aslen Kastamonu’nun Taşköprü kazasındandır. Tokgözoğlu Saraç Abdurrahman Ağa ailesinden olduğu için soyadı kanunu çıkınca Tokgöz soyadını almıştır. Babasının memuriyette bulunduğu Erzurum’da doğdu. Büyük babası İstanbul defterdarı Muhtar Efendi, babası ise Erzurum, Piriştine, İşkodra. Kastamonu, İstanbul, Şam. Ankara, Bursa defterdarlıklarında ve İstanbul Şûrayi Mâlî ile Patent Meclisi âzalıklarında bulunan Ahmed Hâlid Bey’dir. Çocukluğunu babası ile birlikte dolaştığı çeşitli yerlerde geçirdiğinden sürekli mektep değiştirmek zorunda kaldı. Sam Askerî Rüşdiyesi (1880) ile Üsküdar İdâdîsi’ni bitirdi. Küçük yaşta öğrenmeye başladığı Fransızca’yı Şam Askerî Rüşdiyesi’nde ve daha sonra o yıllarda Ankara’da sürgünde bulunan gazeteci Agâh Efendi’den ders alarak ilerletti. Henüz Mekteb-i Mülkiyede talebe iken Fransızca’dan ilk tercüme eseri yayımlandı. Diran Kelekyan Efendi’nin Ermeni harfli Türkçe mecmuası Cihan”da ve Mustafa Asım Bey’in Şafak mecmuasında tercüme ve telif yazıları neşredildi (1886). Daha sonra memuriyeti devam ederken Tercümân-ı Hakikat gazetesinde de tercüme makaleleri çıktı (1889). Mekteb-i Mülkiye’yi bitirince Hariciye Tercüme Kalemi’nde memurluğa başladı (1886) ve oradan Tophane Müşirliği’nde tercümanlığa geçti (1887).
Bir yandan memurluğa devam ederken diğer yandan da 1303’te (1887) Ümran ismiyle haftalık bir dergi yayımlamaya başladı; ancak devrin hükümeti bütün dergilerin ruhsatlarını iptal edince Ümran 29. sayısında kapandı (1304/1888). Ahmed İhsan daha sonra Jules Verne’in Seksen Günde Devr-i Âlem’inı tercüme ve neşrederek yayımcılığa başladı (1890) Yaptığı bu ve diğer tercümelerle Jules Verne’in memleketimizde tanınmasını ve sevilmesini sağladı.
Aslında kendisini bütünüyle yayımcılığa ve matbaacılığa vermek isteyen Ahmed İhsan, 1890’da memurluktan ayrılarak aynı yıl Âlem Matbaası sahibi Mustafa ve diğer arkadaşı Asım ile Âlem Matbaası Ahmed İhsan ve Şürekâsı basınevini kurdu. O yıllarda çok basit olan Türk matbaacılığını Batı tekniğiyle donatmak için 1891’de Avrupa’ya inceleme gezisine çıkan Ahmed İhsan dönüşünde matbaasını bazı teknik imkânlarla donattı ve ülkede ilk defa çinkografi ve klişehaneye sahip Türk matbaasını kurdu. Bu seyahati hakkındaki incelemesini Avrupa’da Ne Gördüm adıyla yayımladı. Ahmed İhsan’ın matbaacılık yılları memleketin en karışık dönemidir. Bu dönemde matbaasının ticarî unvanını ve binasını birkaç kere değiştirmiş, sırayla Âlem Matbaası Ahmed İhsan ve Şürekâsı, Ahmed İhsan Matbaası ve Şürekâsı, Matbaa-i İhsan, Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi. Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekâsı unvanlarını kullanmış, son olarak Ahmed İhsan Matbaası ismini ölümüne kadar korumuştur. Matbaasını Ebüssuud caddesinden Eski Zaptiye caddesine, oradan Babıâli binası karşısına, nihayet Nuruosmaniye’de yaptırdığı kendi binasına nakletmiştir. ölümüne kadar devam ettirdiği matbaacılık ve yayımcılıkta Türk kültürüne kazandırdığı altmış üç eserin kırk dokuzunu kendi matbaasında basmıştır. Basın yayın dünyasına yaptığı hizmetlerden dolayı, II. Meşrutiyet’te ihdas edilen “Maarif nişanı” ilk defa Ahmed İhsan’a verilmiştir (1910).
1888’de Ümran dergisi kapatıldıktan sonra Rum Nikolaides Efendi’nin çıkardığı Servet gazetesinde tercüman olarak çalışmaya başlayan Ahmed İhsan, yeni bir mecmua çıkarmak için ruhsat alamadığından. Servet’in sahibi ile anlaşarak bu gazetenin ilâvesiymiş gibi Servet-i Fünûn’u çıkarmaya başladı.Harf inkılâbı ile ismi 1681. sayısında Uyanış’a çevrilen Servet-i Fünûn, Ahmed İhsan’ın vefatından iki yıl sonraya kadar (25 Mayıs 1944), II. Abdülhamid devrinde kapatıldığı kırk üç gün ve Mütareke sırasında kapalı tutulduğu dört yıl hariç, devamlı olarak kırk beş sene ve 2464 sayı yayımlanabilmiş tek dergidir. Haftalık olarak çıkan Servet-i Fünûn, baskısının ve bilhassa resimlerinin güzelliği ile Sultan II. Abdülhamid’in de takdirini kazanmış ve padişah II, Meşrutiyet’e kadar dergiye ayda 3240 altın kuruş yardımda bulunmuştur. 1896’dan sonra edebî bir dergi hüviyeti kazanan Servet-i Fünûn, edebiyat tarihimizde Edebiyât-ı Cedîde (1896-1901) ve Fecr-i Atî (1909-1912) gibi iki edebî topluluğun kurucu yuvası olmuştur.
Ahmed İhsan bir yandan Servet-i Fünûn’u çıkarıp bir yandan da gizli İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin bir üyesi olarak İstanbul’da faaliyet gösterirken II. Meşrutiyet ilân edildi. Bunun üzerine bir bakıma cemiyetin sözcülüğünü yapmak üzere Servet-i Fünûn dergisini günlük gazete haline çevirdi [62] Ardından bir de akşam nüshası çıkarmaya başladı [63] Ancak İttihatçılar’ın kısa zamanda hoş karşılanmayacak hareketlere başlamaları, serbestlikten istifade eden muhalefetin zararlı taşkınlıkları, Ahmed İhsanı siyasetten uzaklaştırarak gazetesinin önce sabah, daha sonra akşam yayımını durdurmasına sebep oldu. Zaten gazetesinin günlük yayımını sürdürürken Servet-i Fünûn’u haftalık olarak tekrar yayımlamaya başlamıştı (26 Kkim 1908). Fakat I. Dünya Savaşı sırasında hükümetin İsteği üzerine, dergiyi önce tekrar günlük olarak (1914-1916, 914 sayı), daha sonra Fransızca olarak (1917-1918) çıkarırken, aynı zamanda Abdullah Zühdi ile Fransızca Le Soir gazetesini yayımladı. (14 Eylül 1916-15 Aralık 1918)
Ahmed İhsan bu faaliyetleri dışında Ahırkapı Kereste Fabrikası müdürlüğü (1900-1901). Ticaret Mekteb-i Alîsi’nde iktisadî coğrafya hocalığı (1909-1917), Beyoğlu Belediye Dairesi reisliği de yapmıştır (1911-1913). Mütareke yıllarında İstanbul’da Piyer Loti Cemiyeti’ni kurdu (1919); Millî Mücadele sırasında oturduğu Değirmendere’de Hazım Çarıklı grubu ile yer altı mukavemet faaliyetini sürdürdü (1920) Tutuklanacağını haber alınca Avusturya’ya kaçarak Ankara’nın emri üzerine kurduğu haber ajansı ile Almanya ve Avusturya basınında Anadolu harekâtı haberlerini yayımlattı (1920-19221 Lozan Konferansı’nda Türk Matbuatı Bürosu müdürlüğü yaptı. Cemiyet-i Akvâm’da (1922-1938), Parlamentolar Birliği’nde (1932) Türkiye’yi temsil etti. Daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi’nden Ordu mebusu seçildi (1931-1942 arası; 4 5. 6. devreler). 29 Aralık 1942’de öldü: Karamürsel Mezarlığı’na defnedildi.
Ahmed İhsan, gerek telif eserlerinde gerekse Servet-i Fünûn ile diğer gazete ve dergilerindeki yazılarında, 1310-1314 yılları arasında yayımladığı beş ciltlik Musavver Nevsâl-i Servet-i Fünûn adlı yıllıklarında ve bilhassa iki ciltlik matbuat hatıratında, Osmanlı Devleti’nin son yarım asrının siyasî, iktisadî, sosyal ve kültürel hayatı hakkında pek kıymetli bilgiler vermiş bir yazardır. Elli iki yıllık yayıncılık hayatında pek çok telif ve tercüme eser yayımlayan Ahmed İhsan’ın hepsi de İstanbul’da basılan eserleri şunlardır:
Eserleri
Telif Eserleri
Takvim-i Ümran (1304);
Nev-Usul Fotoğraf (1306);
İlm-i Servet (1307);
Asyayı Şarkîye Seyahat (1307);
Küçük Fıkralar (1307);
Avrupa’da Ne Gördüm (1307);
Bir Fada (1308); Demiryolları (1308);
Fenni Eğlenceler Iİ308); Postacı (1308);
Bahse Ne Dersiniz (1308); Ülfet (1309);
Musavver Nevsâl-i Servet-i Fünûn, hicrî 1310, 1311, 131
2. 1313, 1314 senelerine mahsus beş cilt (1895-1898); Altı Hafta Nil’de Seyahat (13l2);
Tuna’da Bir Hatta (1327);
Musavver Servet-i Fünûn’un Tarihçesi (1328);
Tirol Cephesinde Ateş Hattında (1917), Cemiyet-i Akvama Müzaheret Cemiyetleri Beynelmilel İttihadı Sekizinci Lyon Kongresine Ait Rapor-Bâle Ekalliyet Komisyonuna Ait Rapor [64]; Hâver(ts.).
Tercümeleri
Bir Serseri Jules Verne’den: Seksen Günde Devr-i Âlem (1306), Gizli Ada (1306), Deniz Altında 20.000 Fersah Seyahat (1307). Kaptan Gran’m Çocukları (1307), Cevvi Havada Seyahat (1308). Çin’de Seyahat (1308), İki Sene Mekteb Tatili (1308), Kaptan Hatras’ın Seyahati-Kutb-i Şimalîye Seyahat (1308), Mihver-i Arz (1308), Siyah Hindistan-Yer Altında Seyahat (1308), Araba ile Devr-i Âlem yahut Sezar Kaskabel (1309), Spenser Adası (1318), Şansellorç Bir Yelken Gemisi Yolcusunun Defter-i Hatıratı (1319), Antil Adalarına Seyahat (1320); Georges Ohnefden: Demirhane Müdürü (1305), Kruva Mor (Croix Mort) Kadınları (1306), Kontes Sara (1307), Hırsız Kadın (1308); İki Valide (Emile Richebourg’tan, 1306); Karnaval Cinayeti (Lapointeden, 1306); Mumyanın İzdivacı (Marki de Montifor’dan, 1306); Haydut Bamboş yahut Etfâl-i Metruke Sefaleti (Eugene Sue’den, 1306); Bir Kadının Rûznâmesi (Octave Feuillet’-den, 1308); Güiie (1307); Paul de Kock’dan: Tuhaf Bir Hâne (1307), Sütçü Kız (1308); Alexandre Dumas Fils’ten: Her-min (1308), Tek mi Çift mi? (1309); Gençlik François Coppe’den, 1309); Andre Theuriet’den: Roz-Liz (1311), Hüsnü Ân (1313); Genç Fromon ve Büyük Risler [66]; Paul Bourget’den: Sevdâyı Hakikî (1312), Mavi Düşes (1317); Grazieila (Lamartine’den, 1319); Smaî, Ticarî, İktisadî Avrupa: I. Kısım İngiltere ve Belçika (Marcel Dubois’dan, 1327); Ekmekçi Kadın, 1306; Rus Ateşi (Haraşo) (Paul Herigaut’dan, 1926); Yolda (1927); Rapa Novi Adası (1928).
DİA