Tarihi Şahsiyetler

Abdurrahman el-Sufi Kimdir, Hayatı Eserleri, Gökbilimci

Ebü’l-Hüseyn Abdurrahman b. Ömer b. Muhammed b. Seril es-Sûfî (ö. 376/986) X. yüzyıl İslâm dünyasının tanınmış astronomi bilgini.

291’de (903) Reyde doğdu. Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Büveyhî hanedanından Adudüddevle’nin hocası ve dostu olduğu, bu hanedanın diğer mensuplarıyla da yakın ilişki kurduğu bilinmektedir. 975’te Adudüddevle’nin oğlu Şerefüddevle’nin Bağdat’ı ele ge­çirmesinden sonra büyük bir ilim mer­kezi haline gelen bu şehirde çağdaş­ları Ebû Seni el-Kûhî, Sâgânî el-Usturlâbî, Ebû İshak İbrahim b. Hilâl, Ebû Hasan el-Mağribî, İbnü’l-A’lem ve Ebü’l-Vefâ gibi âlimlerle birlikte çalışmış ve gözlemlerde bulunmuştur. Abdurrah­man es-Sûfî, Ali b. İsa el-Harrânî, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî, Bettânî gibi âlimle­rin yaptığı çalışma ve gözlemleri ta­mamlamak, düzeltmek ve kendi göz­lemlerini de ilâve etmek suretiyle ast­ronomide yeni bir dönem başlatmıştır. Bazı araştırıcılara göre o, modern çağa tesir eden üç büyük astronomi âlimin­den biridir. Batı literatüründe adı, farklı telaffuzun bir sonucu olarak Azophi, İlbermosofim, Jeber Mosphim, Abuhassin gibi çeşitli şekillerde kaydedilmek­tedir.

Batlamyus’tan sonra sabit yıldızların incelenmesi ve bunların kozmografık katalogunun hazırlanmasında önemli rolü olan Abdurrahman es-Sûfî. ilim âleminde daha çok bu alandaki başarı­larıyla tanınmaktadır. Kitöbü Şuveri’l-kevâkibi ş-şâbite adlı eserinde Batlamyus’un Almagest’te ele aldığı kırk sekiz yıldız takımındaki yıldızlan İncelemiştir. Önce her yıldız takımındaki bü­tün yıldızları tanıtmış, bunların gökyü­zündeki konumlan, büyüklükleri (par­laklıkları) ve renkleriyle ilgili görüşlerini ortaya koyduktan sonra Aimagest’te geçen yıldız isimlerinin Arapça karşı­lıklarını vererek İslâm astronomi ilmi­nin terminolojisini meydana getirmiştir. Bu terimler daha sonraki İslâm ve Batı astronomları tarafından kullanıldığı gi­bi, bunlardan doksan dördü modern astronomi literatürüne de girmiştir.

Abdurrahman es-SûfTnin gök cisim­lerinin uzaklığını ölçmek için kullandığı rum-14-Andromedae ve Pegasi’nin uzaklığı; zira “1 /6 rumh-Z° 20′; şibr-1/3 zira”; esba-1/32 zira’ gibi birimler, uzaklıklann belirlen­mesinde çok sağlıklı bir şekilde kulla­nılmıştır.

Abdurrahman es-Sûfî, her yıldız takı­mının bir defa gökyüzünde görüldüğü, bir defa da gök küresinde görüleceği tarzda resmini çizmiş, daha sonra her yıldızın boylam, enlem, büyüklük ve rengini vererek yıldız kümelerine gö­re bir cetvel (katalog) meydana getir­miştir. Bu yıldız cetvelinin başlangıcı. İs­kender takviminin 1276 yılının ilk gü­nüdür. [416] Boylamları, Batlamyus’un bulduğu boy­lamlara 66 yıl için 1 derece olmak üze­re, toplam 42 derece 41 dakikalık bir sabit miktar ekleyerek bulmuştur. Hal­buki Halife Me’mun zamanında “Zîcü’l-mümtehân’ın hazırlanmasında kullanı­lan Batlamyus’un cetveli, Menelaos’un verdiği değerlere 100 yıl için 1 derece eklenerek düzenlenmişti. Batlamyus’la başlayan kozmografik haritalar hazır­lama geleneğinin Abdurrahman es-Sûfi’den geçerek çağımıza kadar ulaştığı kabul edilmektedir.

Abdurrahman es-SüfTnin astronomi aletlerinin ve enstrümental tekniklerin geliştirilmesinde de önemli yardımları olmuştur. İbnü’l-Kıftî, 1043 tarihinde, onun tarafından yapıldığı rivayet edilen üç bin dirhem (10 kg. kadar! ağırlığında gümüş bir gök küresinin Kahire’de bu­lunduğunu kaydetmektedir. O yaptığı düzenlemelerle usturlapların ölçme hassasiyetini de arttırmıştır. Bîrûnî, Ab­durrahman es-Sûfrnin 123.5 cm. çaplı bir halka kullanarak ekliptiğin eğimini ölçtüğünü, İbn Yûnus ise bu eğimi 23° 33′ 45″ olarak bulduğunu ve onun geo­metrik ispatlar alanında da büyük bir bilgin olduğunu kaydetmektedir.

Abdurrahman es-SûlTnin birçok Batılı astronoma tesir ettiği bilinmektedir. XIII. yüzyılda Castilla-Leon Kralı X. Al-fonso’nun hazırlattığı Libros del Saber de Astronomla (astronomi bilgisi kitabı) adlı dört kitaptan oluşan İspanyolca an­siklopedi, onun Kitöbü Şuveri’1-kevâ-kibi’ş-sâbite’siye diğer müslüman ast­ronomi bilginlerinin eserlerinden alınan bilgilere dayanılarak hazırlanmıştır. Ab­durrahman es-SûfTnin bu eseri, Libros del Saber de Astronomia’da (Madrit 1863, I, 7-145İ, Libros de las Estrellas (yıldızlar kitabı) başlığı altında ve yalnız tercüme edenlerin adıyla yayımlanmış­tır. XVI. yüzyıla ait Codices Latini Cati-nenses adlı astronomi ve astroloji kata­logu da onun eserlerinden hareket edi­lerek kaleme alınmıştır. XV. ve XVI. yüzyıllarda Viyana ve Nürnberg’deki ilim çevrelerinin de ondan faydalandık­ları bilinmektedir. Ayın bir krateri, mo­dern astronomi literatüründe onun adıyla anılmaktadır.