Filozoflar

Abdülvahid el-Cuzcani Kimdir, Hayatı, İbni Sina’nın Öğrencisi

Ebû Ubeyd Abdülvâhid b. Muhammed el-Cûzcânî XI. yüzyılda yaşayan müslüman astronom ve matematikçi.

Hayatı hakkında bilinenler, İbn Sînâ’nın (980-1037) yakın dostu ve öğrencisi olduğundan ibarettir. Buna göre, arala­rında önemli bir yaş farkı bulunmaması ve dolayısıyla onun da X. yüzyılın sonları ile XI. yüzyılın ilk yarısında yaşamış ol­ması gerekir. Cüzcân’ın, bugünkü Af­gan Türkistanı’nda Murgab ile Amuderya arasında, halkının çoğunluğunu Türkler’in teşkil ettiği bir bölge olması, el-Cûzcânî nisbesini taşıyan Abdülvâhid b. Muhammed’in de dostu İbn Sînâ gibi Türk asıllı olabileceğini kuvvetli bir ihti­mal olarak akla getirmektedir.

Abdülvâhid el-Cüzcâni’nin ilim âle­mine yaptığı en büyük hizmet İbn Sînâ’nın Kitâbü’ş-Şifâ adlı eserini ve bu eserin mukaddimesinde yer alan filozo­fun otobiyografisini tamamlamış olma­sıdır. Esere eklediği Önsözden İbn Sînâ’nın hayatı hakkında geniş bilgi elde edilmekte, ayrıca onun notlarını kendisinin kitap haline getirdiği ve eksik yer­lerini de tamamladığı öğrenilmektedir. Kıfiî, İbn Ebû Usaybia. Beyhak ve Şehrezûrî gibi biyografi yazarları. İbn Sînâ hakkında verdikleri bilgileri Cûzcâni’den naklettiklerini belirtmektedirler. Beyhaki’nin Tetimmetü Şıvâni’l-hikme’de açıkladığına göre Cûzcânî, İbn Sînâ’nın eş-Şifâ adlı kitabından başka en-Necât’ı ile er-Risâletü’l- calâ ‘iyye’sinin de sonlarına matematik ilimleriyle ilgili bi­rer bölüm eklemiş, ayrıca el-Kânûn’un zor anlaşılır yerlerini de şerhetmiştir. Yine Beyhakî, İbn Sînâ’nın Hay b. Yakzân adlı risalesini de şerhettiğini, ayrıca Kitâbü’l-Hayevân adlı Farsça bir eser kaleme aldığını ve bu eserin bir nüs­hasının o çağda Nîsâbur Nizamiye Kütüphanesi’nde mevcut olduğunu bildir­mektedir.

Cûzcânfnin bugüne yalnız iki eseri in­tikal etmiştir. Bunlardan Kitâbü Keyfiyyeti’l-eflâk, gezegenlerin birbirlerine kıyasla yerlerini inceleyen ele geçmemiş bir eserinden bizzat kendisinin yaptığı bir özettir ve üç ayn nüshası bulunmak­tadır. Ayrıca bu eser Kutbüddin eş-Şîrâzî ta­rafından da Fe’altü felâ telüm’ün için­de özetlenerek iktibas edilmiştir. Diğer ese­ri Hilâşu terkîbi’l-eflâk adını taşımak­tadır. Bugün bu kitabın müstakil bir telif olmayıp Fergâ-nî’nin Kitâbü’l-Cevâmi’ adlı eserine ya­zılmış bir şerh olduğu anlaşılmış bulunmaktadır. İbnü’l-Heysem’in çağdaşı olan Abdülvâhid el-Cûzcânî de Kitâbü Keyfiyyeü’l-eflâk’te, onun gibi fakat on­dan müstakil olarak Batlamyus’un sis­temini incelemiş ve o da konuya çözüm getirememiştir. Bununla beraber İbnü’l-Heysem’den farklı biçimde, Batlamyus’­un hatalarını ihtiva etmeyen kendine ait bir sistem kurmaya çalışmıştır. An­cak sonuçta ortaya koydukları, onun da “Equant problemi”ni tam anlayamadığı­nı göstermektedir.

Eserlerinde Cûzcânrden bahseden ve çalışmalarından alıntılar yapan Kutbüd­din eş-Şîrâzî, her ne kadar onu şiddetle eleştirmiş, görüşlerini geçersiz ve “Çok büyük apaçık yanlışlıklar” şeklinde nitelemişse de Cûzcânfnin İslâm astronomi tarihinde önemsiz sayılamayacak bir yere sahip olduğu şüphesizdir.

XVI. yüzyılın ikinci yarısında yaşayan ve Nasîruddin et-Tûsi’nin Risâle-i Sî Faşî’ı ile Çağmîni’nin el-Mülahhaş fi’l-fieyVsine birer açıklama ve usturla­bın kullanılışı üzerine bir kaside yaz­mış olan Abdülvâhid b. Muhammed ile Abdülvâhid b. Muhammed el-Cüzcâni’yi karıştırmamak gerekir.

Diyanet İslam Ansiklopedisi