5.DİN PSİKOLOJİSİNDE YÖNTEM
Din psikolojisi her şeyden önce dinî tecrübeler, dinî inanç ve tasavvurlar, dinî tutumların sistemli araştırmasıdır. Bunları gözlemler, analiz eder, bütün psikoloji çalışmalarında kendisine başvurulan tekniklerden yararlanır. Bu araştırma yöntem ve tekniklerinin başlıcaları şunlardır:
1.Sistemli gözlemler: Bilimsel çalışma her şeyden önce olayları gözlemleyerek başlar. Olaylar ya uzaktan kendi doğal akışı içersinde (doğal gözlem), ya da araştırmacının kendisi de olayların içinde yer alarak (katılımcı gözlem) anlaşılmaya çalışılır. Fakat psikolojinin asıl kendine has yöntemi iç gözlemdir. Bir kimsenin içsel yaşantıları ancak onun kendi ifadelerine başvurularak anlaşılmaya çalışılır. Din psikoloğu dindar insanın yaşantılarını gözlemlediği gibi, onun kendi dinî yaşantıları hakkında kendi iç gözlemine dayalı bilgiler vermesi için çeşitli araçlardan yararlanır.
Kişisel dokümanların sistemli incelenmesi: Bireyin din hayatına ışık tutan ve başkaları tarafından yazılan ( biyografi), ya da bizzat kendisinin yazdığı hayat hikâyesi (otobiyografi), hâtıra kaydı, arşiv belgeleri, mektuplar, seyahatnameler, kişisel eşyalar, bu kişilerin iç dünyasını anlamada önemli ipuçları oluşturur. İlk din psikologlarından W.James, önemli dinî şahsiyetler üzerinde bu yolla yaptığı incelemeler sonucu, bu bilimin temellerini atmıştır.
3.Anketler: Yazılı soru kâğıtları bu alanda en çok kullanılan araçların başında gelir. Bunların bir kısmı, geçerlik ve güvenirliliği hesaplanmış ve her yerde kullanılabilen standart ölçme araçlarıdır. Starbuck ve Halley gibi öncü din psikologları gençlere çeşitli anketler uygulayarak, onlardaki dinî değişimi ortaya çıkarmaya çalışmışlardır. Halen anket çalışmaları en çok gençlere yönelik olarak kullanılmaktadır.
Mülâkatlar: Belli bir konuyla ilgili sözlü soruların ve cevaplarının kayıt altına alınmasıdır. Bunların derinlikli analiz ve yorumlarının yapılıması ve değerlendirilmesi ile tatmin edici sonuçlara ulaşılabilir. Din değiştirme olayları üzerine yapılan araştırmalarda mülâkat daha çok tercih edilen bir araçtır.
Tutum ölçekleri: Dinî inanç ve davranışların yönünü (olumlu-olumsuz) ve şiddet derecesini ( güçlü, zayıf, kararsız) anlamak için geliştirilen ölçme araçlarıdır.
Kişilik testleri: Kişiliğin yapısını, özelliklerini, eğilimlerini anlamak için geliştirilen standart testler, dindarlıkla ilişikisi bakımından ele alınarak ölçmeler yapılır.
Davranışların analizi: Gözlem ve testlerle elde edilen dinî davranışlar hakkındaki bilgiler üzerinde analiz çalışmaları yapılır. Gruplamalar, sınıflamalar yapılarak unsurlar arasındaki ortak ve farklı yönler açığa çıkarılmaya çalışılır.
8. Semantik analiz ölçekleri: Dinî kavramların bireyler tarafından nasıl anlaşıldığı ve tasavvur edildiği ölçülerek anlam haritaları oluşturulmaya çalışılır. Tanrı tasavvuru üzerine yapılan bir kısım araştırmalar bu yolla gerçekleştirilmiştir.
9.Klinik metotta kullanılan derinlikli analiz: Birebir görüşme yoluyla, bireylerin geçmiş dinî yaşantıları, bilinç dışı saplantıları ve kaygıları anlaşılmaya çalışılır. Dinî rehberlik ve danışmanlık çalışmaları daha çok bu yolla ilerlemektedir.
10.İstatiksel analizler: Anketler ve testler yoluyla elde edilen nicel veriler, değişkenler arasındaki ilişkilerin anlamlı olup olmadığını ortaya çıkarmak amacıyla çeşitli istatistik analizlere başvurulur.
11.Deneyler: Din psikolojisinde az sayıda da olsa deneyler ve yarı deneysel çalışmalar da yapılmaktadır. Uyuşturucu maddelerin yol açtığı bilinç değişimine bağlı dinî ve mistik olaylar veya dinî-mistik bazı yaşantıların oluşmasında beyindeki bazı bölgelerin uyarılması arasındaki ilişkiyi konu olan çalışmalar buna örnektir.
12. Yorumlama ve değerlendirme: Çeşitli teknik ve araçlarla elde edilen olgular, psikolojide geçerli olan yorumlama yöntemlerine başvurularak değerlendirmelerde bulunulur. Böylece din psikologları nicel olduğu kadar nitel yöntemlere de başvurarak araştırmalarını sürdürürler.
Din Psikolojinde kullanılan araştırma ve yorumlama yöntem ve teknikleri ile ilgili geniş bilgi için, Hayati Hökelekli’nin Din Psikolojisi kitabına bakılabilir.