Din Psikolojisi

27.DİNDARLIĞIN SOSYAL VE KÜLTÜREL KAYNAKLARI

Her insan, kendini diğer sosyal yapılardan ayıran temel özelliklere sahip belirli bir toplum içinde doğar. Her toplumun, kökleri uzun bir geçmişe dayalı belirli duygu, düşünce, tutum ve davranış kalıplarından oluşan özel bir kültürü vardır. Daha bebeklik döneminden itibaren birey, toplumun kültür özellikleriyle tanışır ve onları içselleştirerek zamanla toplumun bir üyesi olur. Din, kültürü düzenleyen ve şekillendiren en önemli kurumların başında gelir. Çocuğun kültürle tanışması, aynı zamanda din ile tanışması anlamına gelir. Bu tanışıklık, bir taraftan model aldığı kişilerin etkisiyle; bir taraftan toplumdaki dinî kurumlarla olan etkileşimiyle ve son olarak da eğitim yoluyla gerçekleşir.

Sosyal Öğrenme ve Din

 

Öğrenilen ve zamanla alışkanlık haline gelen her davranışın kişisel ve çevresel boyutları vardır. Dışarıdan gelip algılanan uyarıcılar, ancak zihinde düzenlenip değerlendirildiğinde davranış haline gelebilir. İnsan sürekli bilgi alan, öğrenen bir varlıktır. Öğrenmelerinin %80-82 kadarını görerek; %10-12 kadarını ise işiterek kendine mal eder. Görme ve işitmeye dayalı bilgilenmelerde, diğer insanları taklit etmenin payı oldukça büyüktür. Her insanın kişilik gelişiminde, özellikle taklit ettiği veya benzemeye çalıştığı belirli özdeşim örnekleri ve davranış modelleri vardır. Bunlar, başta anne- baba olmak üzere aile üyeleri; yakın arkadaşlar; ilgi alanına göre din, bilim, sanat, spor ve eğlence dünyasından sevilen ve sayılan bireylerdir. İnsanın kişilik ve kimliği, büyük ölçüde seçtiği modellerin görüş ve davranışlarından etkilenerek oluşur. Buna model alma yoluyla öğrenme denir. Sosyal çevrede gerçekleşen en yaygın öğrenme model alma; gözlemleyerek öğrenme, taklit, özdeşleşme ve içselleştirme süreçlerini birlikte ihtiva eder. Sosyal öğrenmede davranışın kazanılması ya da değiştirilmesinde, pekiştirmenin de özel bir yeri vardır. Ancak, insan sadece kendisini pekiştirmekle değil, bunun yanında başkalarının davranışlarını ve bu davranışların sonuçlarını gözlemleyerek dolaylı pekiştirmeler yoluyla da öğrenir

Teoriyle ilgili açıklamalar için Demirbaş ve arkadaşları tarafından kaleme alınan “Sosyal Öğrenme Teorisine Dayalı Öğretim Etkinlikleri…” başlıklı makaleyi, http://w3.gazi.edu.tr/web/muratde/m3.PDF adresinden okuyabilir­siniz.

Konun devamında cevap arayacağımız soru şudur: Sosyal öğrenme, dindarlığa kaynaklık edebilir mi? Dindarlıkta ve dinî davranışta sosyal öğrenmenin hangi boyutu en fazla etkindir?

Araştırmalara göre model ile öğrenme, yoğunluğu gelişim dönemlerine bağlı olarak değişmekle birlikte, hayatın her aşamasında geçerliliğini koruyan bir öğrenme biçimidir. Çocukluk döneminde en fazla taklit edilen ve özdeşleşilen modeller anne-babadır. Doğal olarak çocuk, daha bebekliğin başlarından itibaren duygusal yakınlıklarını derinden hissettiği ebeveynine yöneliktir. Güven ve sevgi esasına dayalı ilişkileri, zamanla çocuğun anne ve babasıyla özdeşleşmeyi; yani kendisini onlarla bir tutmayı beraberinde getirir. Özdeşleşmenin etkisiyle çocuk, anne babasının tüm davranışlarını taklit etmeye ve onlara uygun davranmaya çalışır. Böylece dinî davranışlar da çocuğun dünyasında yer bulmaya başlar. Konuyla ilgili yapılan araştırmaların tümünün ortak tespitine göre, dinî tutum ve davranışların temellenmesinde en etkili faktör, ilk çocukluk dönemindeki aile ilişkileridir.

Çocukta korunma ve bağlanma ihtiyacının ve merak duygusunun

güçlü olduğu; bu nedenle de ilk dinî etkilere açık ve istekli olduğu hususu, bilinen bir gerçektir Çocuk en yakını olarak anne-babasının söz ya da davranışlarını merakla izler ve çoğu zaman acemice tekrarlamaya çalışır. Bilindiği üzere çocuğun bu taklit çabaları, ebeveynlerin hoşuna gider ve sevgi gösterileriyle ödüllendirilir. Zamanla bunun farkına varan çocuk takdir ve onay kazanmak için dinî davranışlar da dâhil taklitlerini sıklaştırır ve daha özenli davranır. Böylece dinî kavram, söz ve uygulamalar yaygınlık kazanarak pekişir. Araştırmalara göre, çocuğun bulunduğu bir ortamda ibadetlerin yerine getirilmesi; çeşitli ödüllerle ibadetlere katılmaya özendirilmesi, dindarlığının temellenmesinde model davranışlar olarak büyük bir rol oynamaktadır. Bu noktada dikkat çekilen başlıca husus, namaz kılma, dua etme ya da Kur’an okuma gibi ibadetler yerine getirilirken bunların beğenilen, takdir edilen iyi bir davranış biçimi olarak yüceltilen davranışlar halinde ortaya konmasıdır.

Artan yaşla birlikte çocuğun anne-babasından bağımsızlaşıp arkadaş gruplarına yönelmesi, model anlayışında da farklılaşmalara yol açar. Çocuğun özdeşim örnekleri değişir. Anne-babanın model etkisi güç kaybeder, yeni modeller güç kazanır. İlkokul yıllarında başta arkadaşlar olmak üzere, öğretmenler, medyada sıkça gündeme gelen çeşitli meslekten ünlüler, yeni özdeşim örneklerini teşkil edebilir. Araştırmalara göre ergenlik döneminde en güçlü model, akranlardır. Bu dönemin ayırıcı özelliği olarak ergenin biyolojik, psikolojik ve sosyal hayatında kritik değişmeler gündeme gelir. Ergen, çocuk ile yetişkinlik arasında sıkışmış bir psikoloji yaşar. Her
konuda zihnini meşgul eden sorular
ı vardır ve bu nedenle ciddi bir rehberlik ihtiyacı duyar. Sorunlarını genellikle akranlarıyla paylaşır. Onlardan bilgi almaya çalışır.

Bu dönemin ayırıcı niteliklerinden bir diğeri, ergenin etrafındaki çeşitliliğin farkına varmasıdır. Bu fark ediş, onu kendi kabullerinin doğru olup olmadığıyla ilgili sorgulamaya yöneltir. Bu arada dinî kabullerini de sorgular. İşte bu noktada dinî modeller yeniden önem kazanır. Yapılan bir araştırmaya göre özellikle çocukluk döneminde olumlu bir dinî gelişim yaşayanlar, ergenlik döneminde, en fazla dinî açıdan güvendikleri modellere yönelmektedirler. Bu yönelişin amacı, sadece ergenin açıklayamadığı metafizik sorulara cevap bulmak ya da dinî sorunlara çözüm aramak değil; aynı zamanda belirli bir kimlik yapısı ve hayat görüşü geliştirmede uygun davranış kalıpları bulmak amacını da taşımaktadır.

 

Kişilik ve kimlik gelişiminde din ve dinî modellerin rolüyle ilgili açıklamalar için A. Ulvi Mehmedoğlu’nun Kişilik ve Din Kitabı ile Naci Kula’nın Kimlik ve Din adlı kitabının ilgili bölümlerini okuyunuz.

Dindarlığın temellenmesi ve gelişmesinde en önemli sosyal öğrenme imkânlarından birisi, kuşkusuz vakıf, dernek, cemaat gibi teşekküllerin oluşturduğu dinî gruplardır. Dinî gruplar, öne sürdükleri kişilik ve davranış modelleriyle üyelerinin dinî yaşantılarını doğrudan etkiler. Bu tür grupların aidiyet, kimlik, bilgilenme gibi pek çok ihtiyacın din bağlamında giderilmesinde önemli bir boşluğu doldurduğu, araştırmalarla tescil edilmektedir. Sonuç olarak birey, hayatı boyunca toplumda süregelen dinî ilişkilerden, dolaylı ya da dolaysız etkilenir. Dine ihtiyaç duyup duymamasına bağlı olarak din ve dindarlarla bağlantısını sürdürür; çevreden etkilendiği gibi çevresini de etkiler.

Toplumsallaşma ve Din

En basit tanımıyla toplumsallaşma, insanın zamanla birlikte toplumun bir üyesi haline gelmesidir. Toplumsallaşma, bireyin belirli bir toplumsal çevrede kişilik kazanması, toplumla bütünleşmesidir. Sosyolojik bir kavram olarak toplumsallaşma; yaşamını devam ettirebilmek için yardıma ihtiyaç duyan insanın, içinde doğduğu topluma uyum sağlama sürecidir. Bu süreç içinde insan, içine doğduğu toplumun kültürel değerlerini öğrenir ve kendine mal eder. Toplumsallaşmada tüm ilişkiler, kültürel unsurlar üzerinden sağlanır.

Her toplumun kendini diğerlerinden ayıran özel bir kültürü mevcuttur. Sosyolojik bir olgu olarak kültür, en geniş anlamıyla bir yaşam biçimi olup bir topluma has tüm ifade ve etkileşim şekillerini içerir. Bu anlamda o, insanın toplum içerisinde yapıp ettiklerinin toplamı sayılır. Kültür, toplumun binlerce yıldan beri oluşturduğu ortak amaçların, beklentilerin, değerlerin, inançların, duygu ve düşüncelerin; kısaca ortak değer ve davranış kalıplarının depolanıp saklandığı bir tür toplumsal bellek olarak da kabul edilebilir. Bu toplumsal bellekte, sonraki kuşaklarıılayacak özel bir kültür mayası korunur.

 

Kültürün sonraki kuşaklara aktarılması kültürleme ile olur. Kültürleme, toplumların kendisini oluşturan bireylere belli bir kültürü aktarma, kazandırma eylemidir. Bu süreçte toplumun istediği insanı eğitme; onu
denetim alt
ında tutarak kültürel birlik ve beraberliği sağlama; bu yolla da toplumsal barış ve huzuru sağlama hedeflenir.

Toplumsallaşma ve kültür kavramlarının tanımı ve boyutları için, http://www.historicalsense.com/Archive/Fener64_1.htmadresinde yer alan bilgileri okuyunuz.

Her kültür, biri somut ya da maddi, diğeri soyut ya da manevi olmak üzere iki temel yapıdan oluşur. Kültürün maddi yapısında toplanan öğeler, köprüler, kervansaraylar, camiler, müzik aletleri vb. sanat, mimari ve edebiyat eserlerinden oluşur. Giyim-kuşamla ilgili öğeler ile günlük hayatta kullanılan çeşitli araç ve gereçler de maddi kültür öğeleridir. Manevi kültür yapısı; dil, ahlak kuralları, din, estetik anlayışlar, örf ve adetler, gelenek ve görenekler, düşünce eserleri, tarih bilinci vb. öğelerinden oluşur.

Din, kültürü oluşturan, zenginleştiren ve koruyan önemli bir öğedir. Dinin en büyük işlevi, kültürü tutarlı ve güçlü bir sistem etrafında bütünleştirmesidir. Esasen din, kültürün içinde bir parça değil, onu aşan ve organize eden çok daha güçlü bir değerler sistemidir. Öyle ki, din birçok milli kültürü birbirine bağlayabilir ve bütünleştirebilir. Örneğin İslam kültürü, doğudan batıya ve kuzeyden güneye pek çok milletin kültürü için şemsiye görevi görür ve birbirine bağlar. Bu anlamda Müslüman kavramı, Türk, Arap, Mısırlı, İranlı gibi kimliklerin üzerinde bir üst kimlik ifade eder.

Her kültür, inanılan dinin izlerini taşır. Kültürün ayrılmaz bir öğesi olan din, diğer kültür öğeleri üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Hepsinin yapısında dinin izleri mevcuttur. Bu izleri somut olarak, ibadethanelerde, tarihi eserlerde ya da sanat eserleri üzerinde süsleme ve işleme olarak görmek mümkündür. Bunlar bazen resimler, bazen de yazılar halinde aktarılır. Aynı şekilde dinin soyut ya da manevi izleri de; dinî ve edebî törenlerde, örf ve ananelerde kutsal metinleri okuma, ilahiler, dualar şeklinde icra edilen uygulamalar olarak görülebilir. Kişilik toplum içerisinde geliştiğine göre acaba kişisel dindarlığı toplumsal öğeler mi oluşturur. Bu öğelerin insanın dindarlaşmasındaki yeri ve fonksiyonu nedir? Bu soruya, insanın kültürel öğelerle ilişkisinden hareketle cevap vermek mümkün görünmektedir.

İnsan kişiliği, toplum ve kültürün oluşturup biçimlendirdiği bir yapıdır. Kişiliğin iki temel bölümünden birisi olan karakter, bireyin toplumla olan ilişkileri sonucu kazanmış olduğu sosyal, dinî ve ahlakî değerlerin uyumlu bir bütününden ibarettir. Bu kişilik yapısı, davranışların doğru ya da yanlış, iyi ya da kötü olduğunu belirler ve bireyde otokontrol sağlar. Dinî-ahlakî bir karakter kısa bir sürede gelişmez. Çocukluğun ilk yıllarında başlar; başka insanlarla ve kültürel öğelerle etkileşim sonucunda olgunlaşır ve hayat boyunca değişip gelişmeye devam eder.

 


Konuya Türk kültürü bağlamında yaklaştığımızda, mimariden sanat ve edebiyata, dilden örf ve ananelere kadar her kültürel öğede, İslam dininin izleri rahatlıkla tespit edilebilir. Çocuk çoğu zaman daha ilk dil deneyimlerinde namaz, oruç, ezan, sevap, günah gibi dinî kavramları kelime dağarcığına katar. Dinî-kültürel zenginlikle tanışması, esasen sosyal hayata açılıp toplumsal kurumlarla ilişkiye girmesiyle mümkün olur. Zamanla çevresini tanır; cami, Kuran kursu, vakıf, müftülük gibi dinî kurumların; cuma namazı, bayram namazı, ramazan, kurban gibi ibadet şekillerinin; kandil, düğün, cenaze gibi din referanslı örf, adet ve uygulamaların var olduğunu ve toplumsal hayatta önemli etkiler icra ettiğinin bilincine varır. İşte gerek hayatın içinden bu tür pek çok dinî sembollerle karşılaşması; gerek
dinin sosyal uyum ve bütünleşmeyi sağlayan hay
ır, sadaka vb. olumlu uygulamalarla insanlara hizmet sunduğunu fark etmesi ve gerekse eğitim ve eğitim dışı bir takım etkinliklerle bizzat dinî mesajlarla yüz yüze gelmesi, bireyin dindar bir yapı kazanmasına yol açar.

Özet olarak birey, hayatının ilk yıllarında ailesi ile olan etkileşiminde din ile ilk defa karşılaşır. Bu karşılaşmanın kalitesi ve işe yararlılığı, ailenin dine bakış açısına göre değişir. Çevre ile ilişkilerinin başladığı andan itibaren birey, toplum ve kültürdeki dinî çeşitlilik ve zenginliğin farkına varır. Bu farkındalık, onu hem toplumun dinî uygulamalarına, hem de kültürün dinî muhtevalarına ortak kılar. Zamanla toplumsallaşmadan edindiği dinî birikimi, karakterinin temel çizgisini belirler ve böylece dindar bir kimlikle hayata katılır, öteden beri etkilendiği çevreyi bizzat etkilemeye başlar.

Eğitim ve Din

Her ne kadar dine yönelik ruhsal bir hazırlıktan söz edilebiliyorsa da insan, doğuştan dindar olarak dünyaya gelmez. Dindarlık, temelleri ilk çocukluk yıllarında atılan; her gelişim evresine bağlı olarak değişen, gelişen ve nihayet olgunlaşan uzun soluklu bir dinî yapılanmadır. Esasen çocuğun kendini diğer insanlardan ayırmaya başladığı 2-3 yaşlarından itibaren yaşanan her türlü bilgi ve deneyim, onun din ve ahlak gelişimini de etkiler.

En geniş anlamıyla eğitim, insanın doğumundan ölümüne kadar süren amaçlı kasıtlı bir davranış değişikliği çabasıdır. Bu anlamda eğitim, bireyin, hayata ortak olmasında gerekli olan tüm biyolojik, psikolojik ve sosyal süreçleri içerir. İnsan hayatında ortaya çıkan tüm değişme ve gelişmeler, sistemli ya da resmî, gelişigüzel ya da gayri resmi bir eğitim faaliyeti olarak düşünülebilir. Dindarlık ile eğitim kavramını birlikte değerlendirdiğimiz bu noktada cevabı aranacak soru şudur: Kişisel bir dinî hayatı ifade eden dindarlığın gelişmesinde eğitimin katkısı nedir? Bu katkının sağlanmasında hangi kurum ve öğeler rol oynamaktadır?

Yukarıda işlenilen “sosyal öğrenme ve din” ile “toplumsallaşma ve din” alt başlıkları altında özellikle dikkat çekilen önemli bir kurum olan aile kurumu, dindarlığın eğitim boyutu konusunda da en önemli kurum niteliğini taşımaktadır. Kaba bir basamaklandırma yapılacaksa, dindarlığın aile ortamında temellendiği; daha sonra okul, kurs, ibadethane, vakıf, kitle iletişim gibi örgün ve yaygın eğitim kurumları aracılığıyla geliştirildiği söylenebilir. Bu süreçte birey, duruma ve koşullara göre sözü edilen kurumların sadece birinden, bir kısmından ya da hepsinden yararlanabilir. Konun devamında sözü edilen kurumların eğitim ve din bağlamı üzerinde durulmaktadır.

Eğitim ile yakından ilgilenen tüm uzmanlar, insan hayatında en köklü ve kalıcı etkilerin aile kurumunda gerçekleştiği hususunda fikir birliği içindedirler. Aile eğitimi çerçevesinde çocuk daha çok pasif-alıcı tarafı, anne- baba ise aktif-verici tarafı temsil eder. Dolayısıyla aile içi eğitim, psikolojik hazırlık itibarıyla çocuğun en kolay şekillendiği eğitim sürecini teşkil eder. Bu çerçevede çocuğun dinî duygu, düşünce ve tutumlarının büyük bir kısmı, anne-babanın dinî tercihlerine bağlı şekillenir. Ebette, söz konusu dinî yapıların karmaşık ve kararsız ya da düzenli ve tutarlı olması, anne-babanın çocuklarına aktardıkları dinî içeriklerin düzenli ve tutarlı olup olmamasına bağlıdır. Doğal olarak çocuğun dindarlığı, sahip olduğu dinî-ahlakî birikiminin kişiliği üzerindeki bir yansıması olacaktır.

 

Çocuk, okul çağıyla birlikte, daha önce ailede şekillendirdiği ilk dindarlık biçimiyle çevreye açılır. Aileden topluma uzanan çevre içerisinde o, pek çok şeyi yakından görür ve gördüklerinden etkilenir. Kuşkusuz yeni yeni tanıştığı bu sosyo-kültürel çevre, çocuğun duygu, düşünce, tutum ve davranışlarını belirler, değiştirir ve zenginleştirir. Bu çerçevede çocuk içerisinde yaşadığı toplumun diniyle de doğal olarak karşılaşır ve dinî olgularla ilişki kurar. Böylece din, değişik biçimlerde kendini çocuğa duyurur. Çocuk da çevresinin ve doğuştan gelen içsel eğilimlerin yardımıyla gelecekte yaşayacağı dinî inançları bu aşamada sistemleştirmeye başlar.

Toplumsal anlamda zamanla zenginleşen ilişkileri, çocuğa bir taraftan çevresinde yaşanan dindarlık biçimlerinin ne kadar farklı olabileceğini gösterirken, diğer taraftan da yaşadığı çevrede etkin olan dinî kurumlarla tanışma fırsatı verir. Dindarlık gelişimini belirleyen iç ve dış faktörler, onun bundan sonraki dindarlık yapılanmasının nasıl devam edeceğini büyük ölçüde tayin eder. Bu bağlamda örneğin aile ve çevresi tarafından güdülendiği takdirde birey, çevresindeki dinî kurumlardan doğrudan da yararlanabilir. Türk kültüründe cami, Kuran kursu, özel vakıf ya da cemaatler, yaygın din eğitimi noktasında etkin kurumların en önemlileridir. Bunun yanında örgün eğitim kapsamında öğretim veren İmam-Hatip liseleri ve İlahiyat fakültelerinde okutulan meslek ve din bilimleri dersleri ile diğer orta öğretim kurumlarında verilen Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi, uygun ve sistemli bir dindarlığın geliştirilmesinde önemli bir rol üstlenmektedir.

Gerek yaygın ve gerekse örgün eğitim kurumlarında verilen dinî eğitimin, dindarlık adına temelde iki önemli işlevinden bahsedilebilir: Her şeyden önce bu kurumlarda verilen din eğitimi, aile çevresi ve diğer dinî kurumlardan aktarılan önceki dinî birikimin doğruluğunu ve yeterliliğini test etme imkânı verir. Diğer taraftan ise, daha yeni, güncel dinî bilgi ve deneyimlerin kazanılması noktasında önemli imkân ve fırsatlar sağlar. Eğitim süreci; çocukluk, ergenlik, yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerinde yoğunluğu değişmekle birlikte kesintiye uğramayan bir süreçtir. Dolayısıyla birey, ihtiyaç duyduğu her dönemde dinî öğretim ve eğitim alma imkânına sahiptir. Ülkemizde yapılan araştırmalara göre yetişkinlerin önemli bir bölümü, başta TV olmak üzere, radyo, CD, DVD, gazete, dergi gibi kitle-iletişim araçlarından yararlanarak dinî bilgi ve deneyimlerini artırmaktadırlar. Diğer bir bölümü ise, Diyanet İşlerine Başkanlığına bağlı din hizmetlerinden ya da özel vakıf, dernek ve cemaat etkinliklerinde doğrudan yararlanmayı yeğlemektedir.